چاکسازی ب گەندەلی یا سیاسی ناھێتە کرن
ریفورم یان چاکسازی کلیلا سەرەکی یا ڤەکرنا دەرگەھێ گەشەکرنا جڤاکی یە ب رێکا گھوڕینا بارودوخەکێ نەرێنی بۆ کاودانەکێ ئەرێنی د ھەمی بواران دا. ھەر گاڤا ھەست پێ ھاتە کرن کو کریارێن ھەمیشەیی بەرسڤا حەز و پێتڤی یێن تاکەکەسی یان جڤاکی نادەن، عەقلێ سالم د خازیتە گھوڕینێن ریشەیی ، و لێگەڕیان بۆ ھۆکارێن ھەست کرن ب کێماسیان ژ رەفتار و تیتالێن مروڤێن بیرمەندە. ریفورم د ھەمی بوارێن ژیانا مروڤانتیێ دا پێتڤی یەکا لوژیکی یە بۆ ڤەمانێ و بەردەوام بوونێ و ھەردەم دگەل گھوڕینا قوناغێن ژیانێ و بەرفرەھتر بوونا ھزر و بیرێن جیاواز د ژینگەھێن جیاواز دا ھەبوویە.
ل پرانی یا دەولەتێن پێشکەفتی چاکسازی بەردەوام یا ھەبوویە. ھەبوونا گەندەلیێ د سێکتەرێن ئیداری، ئابوری، جڤاکی دا و ھەست کرنا کۆمەڵگەھێ ب نەبوونا دادپەروەریێ و یەکسانیێ د جێبەجێ کرنا یاسایان دا، ژ ھۆکارێن سەرکی یێن پێتڤی بوونا ریفورمێنە. سیاسەت و چاکسازی دوو چەمکێن پێکڤە گرێداینە بۆبەردەوامی دانا دەستھەڵاتێ. ھەر گاڤا ئەڤ دوو چەمکە ژێک جودا بووینە ڕامانا وێ ئەوە کو دەستھەڵات و کۆمەڵ دگەل ئێک نینن و ئەنجام کوشتن و وێران کرنا مللەتان و ھەڕفینا دەستھەڵاتێ بوویە. ئەنجام دانا چاکسازیێن حکومی و ئیداری د ھەر جڤاتەکێ دا شوڕشەکا سپی یە کو ژ لایێ دەستھەڵاتداران ڤە دھێتە کرن ژ بۆ رێگری کرن ژ شوڕشەکا وێرانکەر و تێکدەر دژی حکومەتێ. ئەو ریفورمێن ریشەیی (Radical Reformation) یێن کو ل چاخێ ١٦ێ ل ئەلمانیا و سویسرا دژی گەندەلیێن دێرێن کاتولیکێن رومی ھاتینە کرن، ھەرچەندە ببوونە ئەگەرێ ئێش و ئازارێن زور یێن خەلکێ ھەر دوو دەولەتان، سەرکەفتن بدەستڤە ئینان ژ بەر یەک دەنگی یا دەستھەڵاتێ و مللەتی. ل ١٩٩٠ێ ریفورما ئیداری ژ لایێ دەولەتێن ئوروپی و ئەمریکی ڤە ھاتە پێشوازی کرن و ئەنجام گەشە کرنا ئابوری، دلخوش بوون ژ ژیانێ ژبەر کێمتر بوونا رێژا بێکاریێ، گەشە کرنا باژێران، پێشکەفتنا پیشەیی بوویە.
ژێرخانا سەرەکی یا ھەبوونا گەندەلیێ و نە یەکسانیێ و ئەنجام نەدانا ریفورمان ل دەولەتان سێ فاکتەرێن سەرەکینە: ١) نەبوونا شەفافیەتێ دگەھاندنا زانیاریێن قەیرانا دارایی و زانیاریێن ریشەیی یێن پێشڤەبرنا ئابوری، ب تایبەت بودجە و داھاتی دا. ٢) نەبوونا دەزگا یان سیستمێن رێگری کرنێ ژ گەندەلیێ و نەشەفافیەتێ. ٣) نەبوونا حەزا سیاسی بۆ پەسند کرنا چارە کرنا گەندەلیێ و سزادانا بکەرێن وێ. ھەبوونا ھەرسێ فاکتەران ل دەولەتان ئاماژەیە بۆ ھەبوونا سیاسەتەکا گەندەڵ (Political Corruption) د دەستھەڵاتێ دا. چ دەولەت ژ مەترسی یا گەندەلی یا سیاسی د دویر نینن. ئەڤ جۆرێ گەندەلیێ رویەکێ دی یێ قەیرانێ یە بۆ دەولەتێن نەتەوی ئانکو دیموکرات. فسادا سیاسی بنەمایێ سەرەکی یێ دەولەتێن دیموکراتێن ڤی سەردەمی یە و ئێک ژ بنەمایێن لاواز بوونا پێشڤەچوونا سیاسی و ئابوری یە و ل دوماھیێ بھایێ ھەرە مەزن ھەر دێ کۆمەڵگا دەت. زۆر بزاڤێن چاکسازیێ و ھەوڵێن گھوڕینێن ھندەک ھزر و بیرێن تەسک ھاتینە ئەنجام دان و ژلایێ ھەڤدژێن ریفورمێ (Counter-Reformation) و دەستھەڵاتێ ڤە ھاتینە راوستاندن یان ژ ناڤ برن. ئێکەم بزاڤا چاکسازیێ ل ئوروپا، بزاڤا گروپێ “ھوسی” یان بوو ل چاخێ پانزدێ( The Hussite Reformation) کو دبیتە ھۆکارێ سەرھلدانا شوڕشێ دژی پاشایێ پیروزێ رومێ، پشتی کو رێبەرێ بزاڤێ “یان ھوس” (١٣٦٩-١٤١٥) ژ لایێ دەستھەڵاتا رومی ڤە دھێتە سێدارە دان و د ئەنجام دا پرانی یا داخوازیێن وان ل (١٤٣٦)ێ دھێنە بجھـ ئینان. شەڕێ جوتیاران ل ئەلمانیا کو ل دژی گەندەلیێ و باجێ ( German Peasants’ War) ل (١٥٢٥) ێ ھاتە کرن و ئەنجام کوشتنا نێزیکی (١٠٠،٠٠٠) سەدھزار جوتیاران بوو ژ لایێ حکومەتێڤە. د ماوێ سی سالێن شەڕێ دینی دا ل ئوروپا (١٦١٨-١٦٤٨) زۆرترین و دژوارترین ھەڤدژی دگەل ریفورم خوازان ھاتە کرن کو دبیتە ھۆکارێ وێران کرنا پرانی یا ئەلمانیا و کوشتنا نێزیکی ٢٥-٤٠% یا خەلکێ سڤیل.
ھەرێما کوردستانێ وەکو زوربەیا ووڵاتێن دیموکرات کەفتێە د ململانێ یا دناڤبەرا ریفورم خوازان و ھەڤدژێن چاکسازیێ دا. چەندین سالە کومەڵگەھا کوردی گلە و گازندا ژ ھەبوونا نادادپەروەریێ و گەندەلیێ و نەبوونا شەفافیەتێ ژ حکومەتا ھەرێمێ دکەن. زۆر جاران ژی حزبێن ئۆپوزسیون و زۆربەیا سیاسەتمەدارێن ھندەک حزبێن دەستھەڵات دار درویشمێن دژی گەندەلیێ داینە و حکومەت ب نەبوونا سیاسەتەکا شەفاف تاوانبار کریە. ئێکەم جار زۆر بەرێز سەروک مەسعود بارزانی وەک سەروکێ ھەرێمێ و ب ھەست کرن ب بەرپرسیارەتی یا نیشتمانی و ئەخلاقی، پشتگیریا خۆ بۆ رێگری کرن ل گەندەلیێ و ئەنجام دانا ریفورمێن ئیداری و ئابوری دیار دکەت ب گووتنا ” ئەز دێ چاکسازیێ ل خۆ دەست پێ کەم”. ھەر ژ بەر ڤێ چەندێ ل کابینا ھەشتێ زۆر بەرێز نێچیرڤان بارزانی سەروکێ حکومەتێ پرۆژێ چاکسازیێ رەوانەی پەرلەمانێ کوردستانێ دکەت. بەلێ پا بەشەکێ سەرەکی یێ دەستھەڵاتدارێن ھەرێمێ و ئوپوزسیون رێگرێن سەرەکی بووینە ل پەسندکرنا پروژەی ب ھێنانا ھێجەت و بھانەیێن جۆراوجۆر. بێ گومان ھێنانا بھانە و ھێجەتان ھۆکارێن خۆ ھەبوونە، و وان لایەنان دزانی ب سەپاندنا پرۆژەکێ بڤی ئاوایی ل پلا ئێکێ مەزنترین درب دێ ل وان بخۆ کەڤیت، چونکی پشکا شێری یا گەندەلیێ ڤبەر وان دکەڤیت و زەرەرمەندێن سەرکینە د سەپاندنا پرۆژێ چاکسازیێ دا. ل کابینا نەھێ زۆر بەرێز مەسرور بارزانی سەروکێ حکومەتێ ب دەستکاری کرن و گھوڕینا وان بەندێن پرۆەی یێن کو بدلێ ھندەک لایەنان نەبوون، ھەمی دەرگەھێن خۆ نەرازی کرنێ قەپات کرن و ڤێ جارێ پرانی یا وان پارتێن خۆدان درویشمێن رەنگا و رەنگ نەچار بوون دەنگ بدەنە پروژەی، چنکو ب ھەبوون و نەبوونا وان، پروژە دا ھەر دەنگێت زۆرینە ئینیت و ھێتە پەسند کرن و ئەگەر وان دەنگ لسەر نە دابا، ھینگێ دا راستەوخۆ بۆ مللەتی دیار کەن کو ئارمانجا سەرەکی یا وان چاکسازی و ھێنانا شەفافیەتێ د ناڤ حکومەتێ دا نینە، بەلکو مەرەما وان تنێ ئازراندن، خاپاندنا مللەتی و کورە کرنا مللەتی یە دا کو روی یێ راستەقینەیێ سیاسەتا وان نەبینن. پشتی سەپاندن و جێبەجێ کرنا پرۆژێ چاکسازیێ بوویە دی فەکتو ئانکو راستی، ھەڤدژێن وێ کو مخابن بەشەکێ سەرکینە د دەسەڵاتا ھەرێمێ دا، ب ھاڤێتنا تەپکا پلانا نەناڤەندی بوونێ د گوڕەپانا ھەڤڕکیا سیاسی دا، ھەوڵ ددەن ھزرا مللەتی بەرەڤ ئاقارەکێ دی ببەن. مژویل کرنا ھاووڵاتیان ب ڤێ پلانا نەناڤەندی کرنێ ڤە، وێ چەندێ د سەلمینیت کو ھندەک لایەن دەستھەڵاتا خۆ و ھێزا سیاسی یا خۆ بتنێ ژ بۆ بەرژەوندیێن خۆ و گروپێ خۆ بکار د ئینن و ئەڤە ژی نیشانا خۆ ڤەدزینێ یە ژ بن بارێ بەرپرسیارەتی یا نیشتمانی و ئاماژەیەکە بۆ ھەبوونا گەندەلی یا سیاسی دناڤ گروپێ وان دا.
سیاسەتەکا شەفاف و نێڕینەکا درست یا دەستھەڵاتدارێن حکومەتێ سەروکانی یا خزمەتگوزاریێن باش وکێمکرنا گەندەلیێ و ھەبوونا یەکسانیێ یە. نێڕین و سیاسەتێن دەستھەلاتداران پێتڤی یە لسەر بنەمایێ حەز و پێویستی یێن کۆمەڵگەھێ بن. گووتارا بەرێز سەروکێ حکومەتێ کو دبێژیت ” ئەز دێ لبەرەیێ گەل مینم و چ کەس و لایەن نەشێن مە ژ ئەنجام دانا چاکسازیێ راوستینن” ئاماژەیە بۆ رژد و خورت بوونا وی د راستگوو بوون و شەفاف بوونا وی د گەل مللەتی دا، و ئەڤە ژی ژ ساخلەتێن ھەرە بەرزێن دەستھەڵاتدارێن سەرکەفتینە. رێبەری و ئیدارە دانا مللەتەکی پێویستی یا ب ھندێ ھەی کو دەست ژ خۆ ب زڵ زانینێ و بەرژەوەندیێن گروپێ خۆ بەردەی و دەست پاڤێژیە بەرژەوەندیا گشتی ژ بۆ گەشەکرنا جڤاکی و ھەبوونا کۆمەڵگەیەکێ ئارام و تەندروست. ئۆپوزسیون بوونا راست و تەندروست ژی ھەردەم ل بەرەیێ گەل د مینیت و پالدەر و پشتەڤانە بۆ پرۆژێن ئاڤا کەر، نەک ژ لایەکی ڤە داخوازکەرا حەزێن مللەتی و ژ لایەکێ دیڤە تێکدەرا وان و پشتەڤانا گەندەلکارێن سەرەکی بیت. گەندەلی یا سیاسی ژ کریارێن دویری رەوشت و تیتالێن مروڤانتیێ یە کو بنەمایێن سیستمێن سیاسی تێک ددەت و کۆمەڵگەھێ بەرەڤ وێرانیێ و تێکدانێ دبەت، نەک چاکسازیێ.
