خواكوڕك رێكەوتنی 50 ساڵە لەگەڵ توركیا ئاشكرا دەكات

راپۆرت شیكاری: خواكوڕك

خۆماڵی كردنی نەوت لە جیهان ئەستەم ترین قۆناغی سەربەخۆی ئابووری بووە لە مێژووی نەوت و دەوڵەتدا، مێژووی خۆماڵی كردنی نەوتی عێراق تا  حوزەیرانی 1972 درێژەی كێشا، مێژووی ئەم خۆماڵیكردنەی نەوت لەزۆرینەی دەوڵەتاندا، زیاتر لە 50 ساڵی خایاندووە، ئەمەش بە قۆناغی راگوزەری دەوڵەت لە كەرتی نەوت ناو دەبرێت، بۆیە پرۆسەیەكی ئاڵۆز و فرەلایانەیە، تا ئەوكاتەی بەتەواوی كەرتی نەوت خۆماڵی نەكرێت ئەم پرۆسەیە ناتوانێت وەڵامی داخوازیەكان بەتەواوی بداتەوە، بۆیە ئاساییە پرۆسەی خۆماڵی كردنی نەوت مێژووێكی پڕ لە هەرواز و نشێوی هەبێت”.

مێژووی خۆماڵی كردنی نەوت لە جیهان 

بەدرێژایی مێژوو ژێرخانی سەربەخۆ ئاراستەی سیاسەتێكی راست بووە، هەروەها پەیوەندیەكی بەهێزیشی بۆ وڵات دروستكردووە، بەهۆی بەرژەوەندی ئابووری دۆستایەتیەكی بەرفرەوانی لەسەر ئاستی جیهان بۆ دروست بووە، یەكێك لە هۆكارەكانی شكەست هێنانی كورد لە مێژووی دارێشتنی سەروەری و سەربەخۆی بوونی گرینگی نەدانی كورد بووە بە بابەتی نەوت، لە شێخ سەعیدی پیرانەوە تا شەریف پاشای خەندان و لەوێشەوە تا شێخ محموود و قازی محەمەد بابەتی نەوت نەبۆتە بابەتێكی ستراتیژی شۆرەشەكەیان، ئەمەش دۆستایەتی بۆ شۆرەشەكانی كورد كەم كردۆتەوە، چونكە هیچ وڵاتێك یان هێزێك ناتوانێت پشت لە بەرژەوەندیەكانی بكات، لەكاتێكدا كورد نەتوانێت ستراتیژی خۆی لەسەر وەرگرتنەوەی نەوت و خاك وەك دوانەی چەكێكی بەهێز دارێژێت، هەر بۆیە بەردەوام كورد گیرۆدەی شكەستێكی پڕ لە پیلانگێری نێودەوڵەتی و ناوچەیی بۆتەوە،

دژایەتی خۆماڵی كردنی نەوت و ریشەی مێژووی كورد

بۆچی ئێستاش وەك ساڵی 1955 بەشێك لە حزب و بەناو رۆژنامەنووسەكان دژی خۆماڵی كردنی نەوتن و لەگەڵ ئەوەن رادەست بكرێتەوە؟ لە ساڵی 1955 بەریتانیەكان و فەرەنسیەكان بیریان لەوە كردەوە كە خاوەنداریەتی نەوتەكە بدەنەوە كورد، بەڵام لەم سەردەمە چەند بەناو رۆشەنبیرێكی كورد كەوتنە دژایەتی ئەم بیركردنەوەی بەریتانیەكان و فەرەنسیەكان، هەر بۆیە كورد بەتەواوی لەهاوكێشەكان دوورخرایەوە، بەو هەموو مردنە سزا درا كە لە ساڵی 1955وە تا ئێستا لەدژیان كراوە لە عێراق، بەڵام هەر وەك ئەوەی كە قەت 69 ساڵ تێپەری نەكردبێت و بەهەمان شێوە بەشێوەیەكی بەرفرەوان جارێكی تر بەناو رۆژنامەنووس و میدیاكار و حزبی سیاسی كەوتوونەتەوە گیانی خۆماڵی كردنی نەوت بۆ كوردستان، بەهەموو شێوەیە دژایەتی نەوتی كوردستان دەكەن”.

دژایەتیەكان بەشێوەیەكی بەرفرەوان لەسەر ئاستی ناوەخۆی دا هەیە، وە هەوڵدەدرێت كە خۆماڵی كردنی نەوت ببەستنەوە بە”  گەندەڵی و قەڵەو كردنی داگیركەران لەژێر ناوی 50 ساڵ رێكەوتن، تا ئاستی هاندانی خەڵك بۆ تەقاندنەوەی بۆری نەوتەكە” چەندانی تر، ئەم دژایەتیە مێژووێكی 69 ساڵەی لەناو كورد دا هەیە، بێگومان لەوكاتەدا هەم پاشماوەی عوسمانیەكان و سەفەویەكان لە كوردستاندا رۆڵیان لەم بیركردنەوە هەبووە، كە بەئاراستەی سەربەخۆی كوردستان، دژایەتی بكرێت، ئەمەش لە ساڵی 1955 بەتەواوی لە باشوری كوردستان بینرا، وەهەروەها لە باكوری كوردستانیش لە ساڵی 1920 لە لایان حەسن خێری و هاو شێوانی بینرا لە دژی شەرف پاشای خەندان، واتا ئەم دژایەتیە لە بیركردنەوەیەك دێت كە بەهیچ شێوەیەك قبوڵی جیاكردنەوەی كورد ناكات لە دەوڵەتانی داگیركەر،

هەنگاوە خێراكانی خۆماڵی كردنی نەوت لە هەرێمی كوردستان

جگە لە تێبینیەكان لەسەر كەرتی نەوتی هەرێمی كوردستان بەڵام لەرووی مێژووی بەراورد بێت هەرێمی كوردستان لە ئاستی خۆماڵی كردنی نەوت بە بەراورد بە دەوڵەتان، هەنگاوی زۆر خێرای ناوە لە خۆماڵی كردنی نەوت، واتا لەماوەی دەساڵ كاركردن لە دۆسیەی نەوت توانراوە، لە رێگای دۆزینەوەی یەدەگەی نەوتی لەهەرێمی كوردستان بەرێگای كۆمپانیا بیانیەكان و راكێشانی سەرنجیان بۆ كوردستان لە رێزبەندی یەدەگی نەوت  لە ئاستی جیهانی دا كوردستان لە پلەی شەشەمی یەدەگی نەوتی بێت ئەمە جگە لەناوچە كێشە لەسەرەكان، وەرهەوەها كوردستان خاوەنی 100 تا 200 ترلیۆن سێگۆشەی غازی خەملێنراوە، هەروەها لە ساڵی (2003)وە تا ئێستا واژوو لەگەڵ (45)كۆمپانیای نەوتی جیهانی كراوە و لە وانەش (24)كۆمپانیا ئەوروپی و رۆژئاواین و هەریەك لە وڵاتانی ئەمریكا و روسیا و فەرەنسا و توركیا و بەریتانی تێدایە، ئەم وڵاتانەش لەگەڵ ئەوەی لە سیاسەتە نێو دەوڵەتیەكان نەیاری یەكترن، بەڵام لە بازاری نەوتی كوردستان هاو پیشە و هاوكارن، بەڵام ئاراستەی رەخنەگرەكان بۆ نەوت دوو جۆڕە جۆڕێكی زانستی و فرە رەهەندی و جۆڕێكی سیاسی كە مێژووێكی رەشی لە دژایەتی كردنی خۆماڵی كردنی نەوتی كوردستان هەیە، میدیایی مخابەراتی سلێمانی لەم دژایەتیەی نەوتدا بەگوێرەی زانستی خۆماڵی كردنی نەوت و سیاسەتی نەوتی كوردستاندا، جگە لە رقێكی مێژووی هیچ واتایەكی زانستی نیە، ئەمەش بە گوێرەی بۆچوونی شارەزایانی نەوت و سیاسەتی نەوت، بەڵام بەشێوەیەكی گشتی رەخنەگرانی تر جگە لە داواكاری لە شەفافیەتی سیاسەتی نەوت، رەهەندی رەخنەیی نەوت بەشێوەیەكی زانستیانە زۆر كەمن، كوردستان هێشتا لەگەڵ ئەم سێكتەرە ئاڵۆز و فرە رەنگەدا، دەستی نەرم نەكردووە، بۆیە لە ئێستادا ئاسانترین شت كە بۆ گوت لە ئاستی ئەم زانستە ئاڵوزەدا بگوترێت یەكسان كردنی نەوتی كوردستانە بە گەندەڵی و دزی كە ئەم رستەیە، ئاسانترین و بێ ئاگاترین دەستەواژەن كە دژ بە خۆماڵی كردنی نەوت دەگوترێت”.

حەكەیاتی مێش و رێكەوتنی 50 ساڵە

رێكەوتنی 50 ساڵەو دەستەواژەیەك بۆ لێدان لە سیاسەتی نەوتی كوردستان، ئەم دەستەواژەیە لە دوای راكێشانی بۆری نەوتی كوردستان بۆ توركیا و لەوێشەوە بۆ جەیهان هاتە نێو میدیایی و كەوتە زاری رق لەدڵەكان و میدیایی مخابەراتیەكان، رێكەوتنی 50 ساڵە چیە؟ كە تاوەكو ئێستا تەنها وەك رێكەوتن ناوی دەهێنرێت، بێ ئەوەی هیچ لەبارەی ناوەرۆكەكەی ئاشكرا بكرێت، ئەگەرچی رێكەوتنەكە روونە، بەڵام بێ ناوەرۆكە، پرسیارەكەش ئەوەیە، ئەم رێكەوتنە چیی وەها بەناوی 50 ساڵە كراوە؟ ئایا رێكەوتنە لەسەر فرۆشی نەوت یان كرێی بۆری نەوتی كوردستان، پێشتر حكومەتی هەرێمی كوردستان راكێشانی بۆری نەوتی بۆ جەیهانی بەندەری جیهانی لە توركیا، كردووە بەڵام پرسیار ئەوەیە، هەناردەی نەوتی كوردستان تەنها یەك تۆمەتی هەیە؟ بێگومان بەنەخێر ئەم پرسیارە بەوەڵام دێت، چونكە رەخنە لە گەشتی نەوتی كوردستان تا فرۆشتنی كرا و لەوێشەوە نەوت و دزی یەكسان كرا و لەوێشەوە هەركاتێك كێشەك لەگەڵ توركیا دروست دەبێـت لەرووی سیاسیەوە، بە 50 ساڵەی رێكەوتن لە كەرتی نەوتی كوردستان دەدرێت، بێ ئەوەی هیچ قسەیەك لەسەر ئەم بەناو رێكەوتنە بكەن.

بەگوێرەی زانیاریەكان حكومەتی هەرێمی كوردستان جگە لە رێكەوتنی بۆری نەوتی كوردستان بۆ ناو خاكی توركیا و لەوێشەوە بۆ بەندەری نێودەوڵەتی (جەیهان) هیچ رێكەوتنێكی تری نەكردووە كە ناوی 50 ساڵە بێت، دەكرێت تەمەنی رێكەوتنی بۆری نەوتی كوردستان نەك 50 ساڵ بەڵكو 100 ساڵەش بێت چونكە تاكە مەنفەزی هەناردەی نەوتە بۆ هەرێم، ئەمەش ئەوەندە كێشەی تێدا نیە، بێگومان كە نەوت دەربێنیت دەبێتیش هەناردەی بكەی جا نزیكترین شوێن بۆ هەناردەكردنی كرێی بەرمیلی نەوت كەمتر دەكەوێت لەسەر كوردستان، كەوایە رێكەوتنی 50 ساڵە جگەلە  كرێی بۆری نەوت نەبێت كە شتێكی ئاسایی و یاساییی نێودەوڵەتیە هیچی تر نیە”.

مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت كۆتایی پێ هێنا

سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان مەسرور بارزانی لەبارەی نەوتی كوردستان و شەفافیەت چی گوت لە دیداری میری، ئایا ئەو قسانە بەس نین بۆ ئەوەی بەرچاومان روونتر بێت لەسەر نەوتی كوردستان، سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەبارەی رادەستنەكردنی نەوت چی گوت. ئەوانەی شەر بۆ عێراق دەكەن چیان دەوێت؟   مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەلێت”ئێمە ئامادەین ٢٥٠ هەزار بەرمیل نەوت رادەستی بەغدا بکەین، بەڵام بەو مەرجەی بەغدا بودجەی تەواوی هەرێم بدات. وتیشی پاشەکەوتی موچە قەرزی هەرێمە لای عێراق و پێویستە حکومەتی عێڕاق قەرزەکانی هەرێم بداتەوە. ئاماژەی بەوەشکرد، هەرێم لەسەدا پێنجی بودجەی عێراقی وەرگرتوە نەک سەدا ١٢، چونکە بودجەکە لە لەسەدا ٥٥ی بودجەی عێراق دیاریدەکرێت. باسی لەوەشکرد، حکومەتی عێراق رۆژانە یەک ملیۆن بەرمیل نەوت بۆ پێداویستی ناوخۆ بەکاردەهێنێت و بەشی هەرێـم نادات، کە پێویستە رۆژانە ١٧٠  هەزار بەرمیل نەوت لە بەغداوە بۆ هەرێم بنێرێت.ئاشکرایشکرد، هەرێم رۆژانە ٤٥٠ هەزار بەرمیل نەوت دەفرۆشێت و زۆرینەی داهاتەکەی بۆ کۆمپانیاکانە، ئەوەشی دەمێنێتەوە دەدرێتە موچەی فەرمانبەران، هەروها دەشلێـ” لەگەڵ عێراق رێکەوتنمان کردوە پێکەوە نەوتی کەرکوک هەناردەی دەرەوە دەکەین بەڵام عێراق خەرجی ناردنە دەرەوەکە نادات و لەسەرهەرێم ئەژمار دەکرێت، هەروەها گوتیشی حکومەتی عێڕاق ٦٢ ملیار دۆلار قەرزی دەرەکی وەرگرتووە ،پشکی هەرێم لەوبڕە ٩ ملیار دۆلارە  و یەک دۆلار بە هەرێم نەدراوە، بەڵام لەکاتی دانەوەی قەرزەکاندا لەپشکی هەرێمیش قەرزەکان دەدرێتەوە. ئێستا دەپرسین چۆن نەوت رادەست بكەین؟ ئەگەر پشكەی هەرێم و قەرزەكانی هەرێم نەدرێتەوە؟ ئایا بەراستی میدیای مخابەراتی چیان لە دژایەتی نەوت دەست دەكەوێت؟ و ئامانجیان چیە؟ ئەمە با بۆ خەڵك بێت بریاری لەسەر بدات.

ئێران و میدیا مخابەراتیەكانی ناوەخۆ 

دوا برینی مووچە لە 2014 دا لەلایان حكومەتی عێراق هەرێمی كوردستان بەناچاری نەوتی كوردستانی هەناردەی دەرەوە كرد بۆ دابین كردنی مووچە و بودجە بۆ هەرێمی كوردستان، لەگەڵ هەناردە كردنی نەوت هەرێم لەسەر ئاستی ناوەخۆی و دەرەوە دوو جۆڕ دژایەتی كرا، دژایەتیەك یاسایی و سیاسی و دژایەتیەكی مخابەراتیش بۆ تەهمیش كردنی هەرێم و هەڵوەشاندنەوەی گەرانەوە بۆ بەپارێزگا مامەڵەكردن لە گەڵ بەغدا كە سنوری ناوچەی سلێمانی گرتەوە ئەمەش لەلایان حزبەكانی ئەو شارە دەستی پێكرد، هەر بۆیە تا ئەم چركەساتە دژایەتیەكان بۆ هەناردەی نەوت بەردەوامە، ئەمەش بۆ نهێنی كۆبوونەوەیەك دەگەرێتەوە كە لە دوای هەناردەی نەوتی كوردستان كۆبوونەوەیەك لەنێوان ئێران و بەرپرسانی هەرێم كرا كە ئێران لەم كۆبوونەوەیەدا داوای رادەستكردنی نەوت بە عێراقی كردووە، ئەم داوایەش لەلایان هەرێم رەتكرایەوە، لەكاتێكدا عێراق ئامادە نەبوو هیچ شایستەیەكی دارایی بدات بە هەرێم، ئەم دژایەتیە لەدوای ئەم كۆبوونەوەیە تاوەكو ئێستا لە بەردەوامە و ئەو حزب و میدیایانەی نزیكن لە ئێران بابەتی نەوتیان بۆ كراوەتە دژایەتیەكی ستراتیژی كە رۆژانە دەبێت كاری لەسەر بكەن.