ماڵپەڕێكی ئەمریكی: عێراق و سووریا دابەش دەبن, بە بێ‌ دابەش بوون ئاشتی لەم وڵاتانە بەدی نایە

ئەو هێزە داگیركەرانەی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستییان داگیركرد، كێشەی ریشەیی و تایەفی و نەتەوەییان لە نێودا درووستكردووە، بۆ ئەوەی دوای دەرچوونییان مامەڵەی هەژموونی خۆیان لەو وڵاتەدا بكەن و بەردەوام لەبەردەم هەڕەشەی هەڵوەشانەدا بن.

لەژێر ئەو بیردۆزەدا، وێبسایتی “LobeLog”ی ئەمەریكی، وتارێكی شیرین هەنتەر، توێژەر لە كاروباری رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی بڵاوكردووەتەوە، باس لەوە دەكات، چەند وڵاتێكی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لە بەردەم هەڕەشی هەڵوەشانەوەدایە، بەتایبەتیش دوای چوونی ئەمەریكا بۆ عێراق، لە ساڵی 2003.

نموونەی وڵاتانی هەڵوەشاوە

بە گوێرەی وتارەكە، پرۆسەی هەڵوەشانەوە لە ساڵی 2003 و لە دوای هاتنی ئەمەریكاوە لە عێراق دەركەوتووە، لەو كاتەوە، لە عێراق ئەگەرەكانی دابەشبوونی زۆرتر بووە، بە تایبەتیش كاتێك كەوتە شەڕی تایەفی و ناوخۆ، ئێستاش ئەو ناوچانەی كوردی تێدا دەژی، نیمچە سەربەخۆیە و چەند جارێكیش پێشنیازی دابەشكردنی عێراق بۆ سێ قەوارەی جیاواز خراوەتەڕوو، كە سێ پێكهاتەی جیاوازی نەتەوەیی و تایەفی تێدایە.

بە گوێرەی وتارەكە، دوای بۆردومانكردنی لیبیا لەلایەن هێزەكانی رێكخراوی هاوپەیمانی باكووری ئەتڵەسی ناتۆ، لە ساڵی 2008، وڵاتەكە كەوتە بەردەم مەترسی هەڵوەشانەوە، سوودانیش بوو بە دوو بەش، كە باكوور و باشوورن، تا ئێستاش بەشی باشووری سوودان، لە رووی ئابووریی و مرۆییەوە، لە رەوشێكی خراپدایە.

وەك نووسەرەكە باسی دەكات، قەیرانی سووریا كە لە ساڵی 2011ەوە دەستیپێكردووە، بووەتە شەڕێكی سەختی ناوخۆ، دوای حەوت ساڵ لە سەرهەڵدانی قەیرانەكە و ململانێ و كارەساتە مرۆییانەی ئەو وڵاتە و ئەو رەوشەی وڵاتەكەی تێدایە، ناتوانرێت جارێكی دیكە تەواوی خاكەكەی بخرێتەوە سەر یەك، ئەوەی لە سووریاش روودەدات، كاریگەری لەسەر لوبنان و رەنگە ئەردەنیش هەبێت.

وەك توێژەرەكەی كاروباری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست باسی كردووە، هەمان سیناریۆ لە یەمەنیش جێبەجێ دەبێت، كە خەریكە ململانێكان لە كۆتایی نزیكدەبنەوە، بە گوێرەی وتارەكەش، سەختە تەواوی ئەو وڵاتە، وەكو پێشووی لێبێتەوە، هەر هیچ نەبێت كاتێكی زۆر زیاتری دەوێت.

وڵاتی فشەڵ

نووسەری وتارەكە پێیوایە، ئەو وڵاتانەی دابەش دەبن، وڵاتی فشەڵ و ناوەڕۆك شێواون، وەك مێژوونووسان و شیكەرەوەكان باسی دەكەن، هێزە داگیركار و ئیستیعمارییەكان، پەیكەرێكی دەستكردیان بۆ بنیاتناون و زیاتر گرنگییان بە بەرژەوەندییە تایبەتییەكانی خۆیان داوە، نەك بە توانا و مانەوە و لەسەرپێ وەستانی ئەو وڵاتە لە داهاتوودا، جیا لە ئەزموونی خراپی سیاسییەكانی ئەو وڵاتە، كە لە ئیدارەكردنی دەوڵەتەكە و شكستیان هێناوە و نەیانتوانیوە بتوانن ناسنامەیەكی نیشتمانی، لە دەرەوەی بازنەی تایەفی درووست بكەن. لەلایەكی دیكەوەش، شەڕی سار و شەپۆل و بزاوتە نەتەوەییەكان، ئەوەش رۆڵی لە كەڵەكە بوونی كێشەكان هەبووە.

بە گوێرەی نووسەر، یەكێك لە خەسڵەتەكانی ئامانجی ئیستیعماری لە بیناتنانی دەوڵەتدا، پارێزگاریكردنە لە بەردەوامی ئاڵۆزی و ململانێی نێوان نەتەوەكان لە چوارچێوەی یەك وڵات، بۆ ئەوەی هەژموونەكانی خۆی پەیڕەوبكات و هەر كاتێك بیەوێت بتوانێت یاری بەو وڵاتەوە بكات ئەگەر پێویست بێت. ئەو سیاسەتە ستراتیژییە لە دەرەوەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بە شێوەیەكی تەواو پەیڕەوكراوە، كاتێك ڤلادیمێر لینین و جۆزیڤ ستالین، سەركردە گەورەكانی یەكێتی سۆڤیەت، زۆربەی ناوچەكانی ئیمپراتۆرییەتی رووسییان خستە چوارچێوەی یەكێتی سۆڤیەت، هیچ گومانی تێدا نییە، زۆرێك لە ململانێ هەرێمییەكانی ناوچەكە، لە سەر خاكی بەجێماوی یەكێتی سۆڤیەت و سیاسەتە نەتەوەییەكانی ستالین بوو. هەرچی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیشە، بەریتانیا و فەرەنسا بە ستراتیژیەت و سیاسەتی “پەرتكە و زاڵبە” ئەو رۆڵەیان گێڕا.

ئەو توێژەره روونی دەكاتەوە، نوێترین ئەڵقەی ئەو كێشانەی لە ناوچەكەدا هەن و زادەی سیاسەتەكانی بەریتانیا و فەرەنسان، كێشەی پێكهاتەی نەتەوەیی كوردە لە عیراق و سووریا، بەڵام هەموو جارێك مەرج نییە لە بەكارهێنانی ئەو هێزانە بگەنە ئامانجی دیاریكراو كە خۆیان دەیانەوێ، بۆ نموونە بەكارهێنانی كورد لەلایەن ئەمەریكا لە دژی بەشار ئەسەد و كەمینەی عەلەوییەكان، تەنها تووڕەیی توركیا و نەمانی متمانەی نێوان ئەنقەرە و واشنتنی لێكەوتەوە.

بە گوێرەی وتارەكەی توێژەر، لەگەڵ ئەوەشدا مادام زلهێزەكان تێچووی ئەو ستراتیژیەتییەیان قەبووڵ، بەردەوام دەبن لە پەیڕەوكردنی، بەتایبەتیش بۆ بەدەستهینانی ئامانجە كورت مەوداكان، تەنانەت ئەگەر كێشەی گەورە و درێژخایەنیش بۆ وڵاتەكە درووست بكەن.

كاری داهاتوو لەسەر ئێرانە

بە گوێرەی ئەو وتارە وێبسایتە ئەمەریكییەكە بڵاویكردووەتەوە، ئێستا بیرۆكە و ستراتیژیەتی هاوشێوە دەخرێنەڕوو بۆ ئەوەی لە رێگەیەوە مامەڵە لەگەڵ ئێران بكەن، ئەو شتەی زلهێزانی نیگەران كردووە، گەورەیی وڵاتەكەیە كە رەنگە ئاسوودەیی زلهێزەكان تێكبدات، بەردەوامیش ئەو وڵاتە وای نیشانداوە، كە دەوڵەتێكی نەتەوەیی نییە، بەڵكو ئیمپراتۆرییەتێكە و لە گرووپ و پێكهاتەی نەتەوەیی جیا جیا پێكهاتووە, لەم روانگەیەوەش، هەندێك پێیانوایە زۆر ئاساییە ئێران بەسەر چەند پێكهاتەیەكی رەگەزی و نەتەوەیی دابەش بكرێت، یاخود بگەڕێندرێتەوە دواوە و تەنها هی فارس بێت، وەك بەشێكیش لەو ستراتیژیەتە، بەناوی وڵاتی فارسەوە بێت نەك ئێران.

ئەو توێژەرە ئەوەشی روونكردووەتەوە، تا ئێستا بەشێك لە وڵاتانی رۆژئاوا، دیارترینیشیان ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا و ئۆپۆزیسیۆنەكانی یەكپارچەیی ئێران، ئەو ستراتیژیەتییە لە رێگەی ئامرازی ناڕاستەوخۆوە پەیڕەو دەكەن، كە هەندێكجار خۆی لە هاندانی بزووتنەوە جوداخوازەكان دەبینێتەوە، لەگەڵ ئەوەشدا هەوڵی لەباربردنی ئابووری ئێران دەدەن، لە رێگەی ئەو سزا ئابوورییە گشتگیرەی لەلایەن وڵاتانی زلهێزەوە بەسەریدا دەسەپێندرێت. هەندێك لە ركابەرە هەرێمییە سەرەكییەكانی ئێران پاڵپشتی ئەو سیاسەتە دەكەن، بۆ نموونەش محەمەد بن سەلمان، شازادەی جێنشینی سعوودیە، كە رایگەیاندبوو شەڕ دەگوازنەوە ناو خاكی ئێران.

ئەو ستراتیژیەتە سەركەوتوو دەبێت؟

نووسەر لە وتارەكەدا ئەوە دەخاتەڕوو، ئێستا هەندێك وڵاتی دژی ئێران لە ناوچەكە، یان هەندێك وڵاتی رۆژئاوا، بە ئاشكرا باس لە دەستپێكردنی هێرشی سەربازی دەكەن بۆ سەر ئێران، كە رەنگە ببێتە هۆی هەڵوەشاندنەوەی ئێران، بەڵام پرسیارە سەرەكییەكان ئەمانەن: ئایا هەڵمەتە سەربازییەكانی ناوچەكە، سەقامگیری وڵاتە هەرێمییەكانییان زیاتر كردووە؟ ئایا پێگەی بەرژەوەندی وڵاتانی زلهێزیان زیاتر كردووە؟ وێرانبوونی سووریا بووەتە هۆی سەقامیگری زیاتری ئیسرائیل؟ جەنگی یەمەن سعوودیەی سەقامگیرتر كردووە؟ جەنگی عێراق هێمنی توركیای دەستەبەر كردووە؟ ئەوروپا و ئەمەریكا سوودیان لەو جەنگانە بینیوە؟ رەوشی مافی مرۆڤ باشتر بووە؟ دیموكراتییەت گەشەی كردووە؟ سەرەڕای هەموو شتێكیش، ئامانجی سەرەكی ئەو هەڵمەتە سەربازییانە كۆتاییهاتنی دیكتاتۆرییەت و بڵاوكردنەوەی دیموكراتییەت بوونە، وەڵامی هەموو ئەو پرسیارانەش “نەخێرە”.

لە وەڵامی ئەو پرسیارانەی سەرەوەدا، نووسەر روونی دەكاتەوە، جەنگی سووریا بووەتە هۆی هاتنی هێزی بیانی بۆ نزیك سنوورەكانی ئیسرائیل، هەرچەندە پێشتر رژێمەكەی ئەسەد بە هیچ شێوەیەكی كردەوەی سەربازی لە دژی ئیسرائیل ئەنجام نەداوە، بەڵام ئێستا ئەستەمە بزانرێت میلیشیاكان وەك رژێم دەبن و هیچ كردەوەیەك ئەنجام نادەن یان نا. هەرچی ئەوروپایە دووچاری كێشەیەكی گەورە بووە بەهۆی هاتنی ئەو لێشاوە زۆرەی پەنابەران، بە جۆرێك، دەكرێت بگوترێت شوێنەواری ئەو شەپۆلەی پەنابەران خراپترین قەیرانەكانی یەكێتی ئەوروپایە.

توێژەرەكە لە كۆتایی وتارەكەیدا دەنووسێت: “بە رەچاوكردنی تۆماری 15ی ساڵی رابردوو، با سیاسەتێكی دیكەی جیاواز بگیرێتە بەر، هێزە دەرەكییەكان سەرنجییان لەسەر راگرتنی هاندانی بەردەوامی شەڕە هەرێمییەكان بێت و هاوكارییان نەكەن، گرنگی بە بیناتنانی ئاشتی و گێڕانەوەی پەیكەری یەكگرتووی وڵاتە پەرتەوازەكان بدەن لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. سەختییەكە لێرەدا ئەوەیە، هەمووان ئاشتییان دەوێ، بەڵام هەر یەكەو بە مەرجەكانی خۆی و ئامادەش نییە سازش لەسەر هیچ شتێك بكات”.

هەروەها نووسیویەتی: “بەبێ سازشكردن و گەیشتن بە چارەسەرێكی گونجاو، بەدەستهێنانی ئاشتی دوورتر دەكەوێتە، ناوچەكەش ئەگەرەكانی هەڵگیرسانی جەنگی وێرانكەر دایدەپۆشێت، بەبێ ئاشتی تەواو، خەونەكانی رێزگرتن لە ماف مرۆڤ و بوونی سیستەمی دیموكراتی، لە گۆڕدەنرێن”.

سەرچاوە: هاف پۆست