په‌یمانگای فیدڕاڵیزم: بڕیاری دادگای فیدڕاڵی عێراقی بۆ ڕاده‌ستكردنی نه‌وت سیاسی، نایاسایی و ناده‌ستورییه
په‌یمانگای فیدڕاڵی نێوده‌وڵه‌تی له وڵاتی سویسرا گه‌وره‌ترین و به‌رزترین ناوه‌ندی لێكۆڵینه‌وه و ڕاوێژه له سه‌رانسه‌ری دنیا بۆ نووسینه‌وه‌ی ده‌ستووره فیدڕاڵییه‌كان و شرۆڤه‌كردن و ئامۆژگاری یاسایی بۆ وڵاتانی كه سیسته‌می فیدڕاڵییان هه‌یه. ئه‌م په‌یمانگایه له‌سه‌ر بڕیاری دادگای باڵای فیدڕاڵی عێراق بۆ ڕاده‌ستكردنی دۆسیه‌ی نه‌وتی هه‌رێم بۆ به‌غدا به سه‌رپه‌رشتی پرۆفیسۆر “ئێڤا ماریا بێسله‌ر” سه‌رۆكی په‌یمانگا و به به‌شداری چه‌ندان پسپۆڕی نێوده‌وڵه‌تی به‌ڵگه‌نامه‌یه‌كی ئه‌كادیمییان نووسیوه و شرۆڤه‌ی ئه‌م بڕیاره‌ی دادگایان به سیاسی، نایاسایی و ناده‌ستووری له‌قه‌له‌مداوه.
ده‌ستووری عێراق فیدڕاڵی نییه
ڕاپۆرته‌كه به پشتبه‌ستن به چه‌ندان ماده‌ی ده‌ستووری و پێوه‌ره نێوده‌وڵه‌تیه‌كان ئه‌م ده‌ستووره به فیدڕاڵی نازانن. بۆ نمونه: وڵاته فیدڕاڵه‌كان له چه‌ندان هه‌رێم پێكدێن نه‌وه‌ك وڵاتی عێراق كه به ته‌نیا یه‌ك هه‌رێم و حكوومه‌تی ناوه‌ندی هه‌یه. ویلاته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مه‌ریكا له 50 ده‌وڵه‌تی فیدڕاڵ و وڵاتی ئه‌ڵمانیا له 16 ده‌وڵه‌تی فیدڕاڵ پێكهاتووه.
حكوومه‌تی هه‌رێم و ناوه‌ند بۆ ناوبژیوانی داوای لایه‌نی سێیه‌م ده‌كات
فیدڕاڵیزم واته دابه‌شكردنی هه‌موو ده‌سه‌ڵاته‌كان، نه ناوه‌ندكردنی ده‌سه‌ڵاته‌كان نه‌وه‌ك ئه‌وه‌ی ده‌وڵه‌تی عێراق ده‌یكات. ماده‌ی 48 و 65ی ده‌ستووری عێراق ئاماژه به دروستكردنی “المجلس الاتحادی” بۆ یه‌كلاییكردنه‌وه‌ی ناكۆكییه‌كانی هه‌رێمه‌كان له‌گه‌ڵ حكوومه‌تی فیدڕاڵ ده‌كات، هه‌ر هه‌رێمێك و پارێزگایه‌ك نوێنه‌رانی خۆیان ده‌بێ له‌م ئه‌نجوومه‌نه‌دا. له وڵاتانی فیدڕاڵی به‌م په‌رله‌مانه second hamber ده‌وترێت. له وڵاتی ئه‌مه‌ریكا هه‌ر ویلایه‌تێك دوو ئه‌ندامی له سیناتی ئه‌مه‌ریكادا هه‌یه.
فیدرالیزم واته دابه‌شكردن و هاوئاهه‌نگی
ڕاپۆڕته‌كه ئاماژه به چه‌ندان ماده‌ی ده‌ستووری ده‌كات كه له كاتی ناكۆكییه‌كانی نێوان هه‌رێمه‌كان و ناوه‌ند یاسای هه‌رێمه‌كان سه‌روه‌ره.
حكوومه‌تی هه‌رێمی كوردستان له ساڵی 2007 یاسای نه‌وت و غازی ده‌ركرد و ده‌ستی به كڕین و فرۆشتنی نه‌وته‌كه‌ی كرد، بۆیه هه‌رێمی كوردستان زیاتر له به‌غدا پێشكه‌وتنی به‌خۆیه‌وه بینی.
له ماده‌كانی 111،112،113 نووسراوه كه نه‌وت و سامانه سروشتییه‌كان موڵكی هه‌موو عێراقییه‌كانه و حكوومه‌تی ناوه‌ند ده‌بێ به هاوئاهه‌نگی له‌گه‌ڵ حكوومه‌تی هه‌رێمه‌كان ئیداره‌ی ده‌ركردن و فرۆشتنی نه‌وت و سامانه سروشتییه‌كان بكات.
پێشنیار بۆ چاره‌سه‌ری
له ده‌ره‌نجامدا ڕاپۆرته‌كه به هۆی كاتی ده‌ركردنی بڕیاره‌كه و ئاماژه‌كردن به چه‌ندان بڕگه‌ی تر ئه‌م بڕیاره‌ی به سیاسی، نایاسایی و ناده‌ستوری له قه‌له‌م ده‌دات و بۆ چاره‌سه‌ری ئه‌م پێشنیارانه ده‌كات:
– په‌له‌كردن له دروستكردنی “مجلس الاتحادی” (ئه‌نجوومه‌نی نیشتمانی) و ئه‌م ئه‌نجوومه‌نه له‌كاتی ناكۆكییه‌كان بڕیاری یه‌كلاكه‌ره‌وه ده‌دات به پێش له‌چاوگرتنی به‌رژه‌وه‌ندی هه‌رێمه‌كان و پارێزگاكان.
– حكوومه‌تی هه‌رێم و ناوه‌ند بۆ ناوبژیوانی داوای لایه‌نی سێیه‌م ده‌كات وه‌ك یه‌كێتی ئه‌وروپا یان ده‌وڵه‌تی بێلایه‌نی سویسرا.
– په‌له‌كردن له ده‌ركردنی یاسای نه‌وت و غازی عێراق.
– په‌له‌كردن له نووسینی ده‌ستووری هه‌رێمی كوردستان، به گوێره‌ی ده‌ستووری عێراق له كاتی ناكۆكییه‌كان ده‌ستووری هه‌رێمی كوردستان سه‌رووی ده‌ستووری عێراقه.
– كاركردن بۆ گواستنه‌وه‌ی هه‌ندێ ده‌زگا بۆ هه‌رێمی كوردستان وه‌ك دروستكردنی ئه‌نجوومه‌نی نیشتمانی، بانكی ناوه‌ندی و سه‌رۆكایه‌تی ئه‌ركان بۆ ڕێگرتن له ناوه‌ندكردنی بڕیاره‌كان.
