حکوومەتی هەرێم وەڵامی راپۆرتی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا دەداتەوە
رۆژی 13ی ئاداری 2019 وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا راپۆرتی ساڵانەی خۆی سەبارەت بە رەوشی مافەکانی مرۆڤ لە جیهان بۆ ساڵی ٢٠١٩ بڵاوکردەوە. بەشێکی راپۆرتەکە تەرخانکراوە بە عێراق و هەرێمی کوردستان و تێیدا وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا رەخنە لە حکوومەتی هەرێم دەگرێت بەوەی لە ساڵی 2018دا پێشێلکاری دژ بە مافەکانی مرۆڤ ئەنجامداوە. لەم راپۆرتەی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا وەک پێشتر لەرووی داڕشتنی راپۆرتەکەیان هەمیشە هەوڵدراوە پێگە و کردارەکانی حکوومەتی هەرێم تێکەڵ بە حکوومەتی فیدراڵ بکرێت و هیچ تایبەتمەندیەک بە قەوارەی سیاسی هەرێمی کوردستان وەک دەسەڵاتێکی جوگرافی لە ناوچەکە نادات. نوسینگەی رێکخەری راسپاردە نێودەوڵەتییەکان لە حکوومەتی هەرێم لەسەر راپۆرتی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا سەبارەت بە رەوشەکانی مافی مرۆڤ بۆ ساڵی ٢٠١٨ پرێس کۆنفڕانسێکی رێکخست.
د. دیندار زێباری، رێکخەری راسپاردە نێودەوڵەتیەکان لە حکوومەتی هەرێم رایگەیاند، “ئاراستەکردن و ساغکردنەوەی تۆمەت لەسەر هەرێم بەبێ بوونی سەرچاوەیەکی باوەڕپێکراو پێشینەی هەڵسەنگاندنی زۆرێک لە رێکخراوە نێودەوڵەتییەکانە، بەبێ ئەوەی دڵنیابن لە هەنگاو و کردارەکانی حکوومەتی هەرێم چەندین تۆمەت دەدەنە پاڵ حکوومەتی هەرێم و دەزگا ئەمنییەکان. هەروەها زۆرینەی ئەو زانیارییانەی کە لەم راپۆرتەی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا ئاماژەیان پێکراوە لەلایەن خۆیانەوە پشتڕاست نەکراونەتەوە بەڵکو بە پشت بەستن بە سەرچاوەکانی دیکە نوسراوە”.
د.دیندار زێباری دەڵێت، “بۆ کەمایەتییە ئایینی و مەزهەبی و ئیتنییەکان، هەرێمی کوردستان تاکە شوێنە لە سەرتاپاى عێراق کە تیایدا هەمووان هەست بە ئاسوودەیى دەکەن و تەنانەت یەک کەیسیش نییە کە لە هەرێمى کوردستاندا لە سەر جیاوازى نەتەوەیى رووبەڕووى کێشە بوبێتەوە، چونکە حکوومەتی هەرێم بەردەوام پشتگیری لە پێکەوەژیانی ئایینی و نەتەوەیی دەکات کەچی راپۆرتی وەزارەتی دەرەوە لە رووی ئازادی و پاراستنی کەمینەکان تا رادەیەکی زۆر رەخنەی ئاراستەی هەرێم کردووە بەبێ ئەوەی ئاماژە بە سیاسەت، ستراتیجیەت و هەوڵەکانی هەرێم بکات لەرووی پراکتیکییەوە”.
زێباری راشیگەیاند، “رەشنووسی دەستووری هەرێمی کوردستان بە روونی مافی پێکهاتەکانی تێدا پارێزراوە لە رەشنووسی دەستووری هەرێمدا مافی پێکهاتەکان بە روونی رەنگی داوەتەوە وەک لە ماددەی (٦)ى ڕه‌شنوسى ده‌ستوورى هه‌رێمى كوردستان هاتووه، گه‌لى هه‌رێمى كوردستان پێكهاتووه له كورد، توركمان، عه‌ره‌ب، كلدان، سریان، ئاشورى، ئه‌رمه‌ن و هاوڵاتیانى دیكه‌ى هه‌رێمى كوردستان، واتە پەیڕەوانی ئایینەکانی دیکە، وەک کەمایەتی سەیر نەکراون، بەڵکو بە پێکهاتەی کۆمەڵگای کوردستانی دانراون، هەروەها لە ماددەی (٧)ی رەشنووسەکەدا هاتووە: ئەم دەستوورە دووپات دەکاتەوە کە ئیسلام ناسنامەی راستەقینەی زۆرینەی گەلی کوردستانە و پرەنسیپەکانی شەریعەتی ئیسلام یەکێکن لە سەرچاوە سەرەکییەکانی بڕیاردان، هەروەها مافی ئایینی کریستیان و ئێزیدییەکان و ئەوانی تر زامن دەکات لە ئازادی بیروباوەڕ و ئەنجامدانی چالاکییە ئایینییەکان”.
رێکخەری راسپاردە نێودەوڵەتیەکان لە حکوومەتی هەرێم سەبارەت کردەوە تیرۆریستییەکەی سەر پارێزگای هەولێر کە راپۆرتەکەی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا وەک کارێکی رەگەز پەرەستیانە و توندئاژۆییانە باسی لێوە کردووە دەڵێت، “لە ماوەی ساڵانی رابردوودا چەند جارێک تیرۆریستان کردەوەی خۆکوژییان لە هەولێر و شارەکانی دیکەی کوردستان ئەنجامداوە و لە کۆی ئەو کردەوانە بەشی هەرە زۆری قوربانییەکان کوردی موسڵمان بوون و ئامانج تەنها تێکدانی رەوشی ئارامی و سەقامگیری کوردستان و بڵاوکردنەوەی ترس و دڵەڕاوکێ بووە لە ناو هاووڵاتیان. هەر بۆیە دووپاتی دەکەینەوە کە کوژرانی ئەو فەرمانبەرە کریستیانە لە باڵاخانەی پارێزگای هەولێر بە هیچ شێوەیەک پەیوەندی بە ئایینیەوە نەبووە”.
بەشێکی دیکەی راپۆرتەکەی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا تایبەت کراوە بە دۆخی ئاوارە و پەنابەران و بازرگانیکردن بە مرۆڤەوە، لەم بارەوە رێکخەری راسپاردەنێودەوڵەتییەکان دەڵێت، “ئەوەی شایەنی باسە ئەوەیە كەمپەکان لەلایەن پۆلیس و ئاسایش پارێزراون و تا ئیستا هیچ مەترسیەک لەسەر ژیانى ئاوارەكان نییه. سەبارەت بە شێوازی مامەڵە کردنی هێزەکانی پێشمەرگەش لەگەڵ ئاوارە و پەنابەران و کەمایەتییە ئاینییەکان پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت کە لە ناوچەکانی ژێر کۆنترۆڵی پێشمەرگە هیچ مامەڵەی خراپیان لەگەڵ نەکراوە و بە هیچ شێوەیەک ماڵ وخانووی کەس نەرووخێندراوە و تاڵان نەکراوە. هەروەها داوا له ئێزیدییەکان نه كراوه كە وه‌كو كورد خۆیان بناسێنن و هیچکات ناچار نەکراون بە زۆر پشتگیری لە حكوومه‌تی هه‌رێمی كوردستان بكه‌ن”.
هەروەها ” سەبارەت بە ئەوئاوارە و پەنابەرانەی روویان لە هەرێمی کوردستان کردووە مەترسی ئەوەیان لەسەرە کە کاری لەشفرۆشیان پێبکرێت دەتوانین بڵێین، تاکو ئێستا دەزگاى داواکارى گشتى لەم حاڵەتەدا ئاگادار نەکراوەتەوە، بەڵام قسە هەیە لەو بارەیەوە دەکرێت کە گوایە هەندێ ڕێکخراوى نێوەدەوڵەتى استغلالى ئەمە دەکەن. هەر بۆیە دەزگاى داواکارى گشتى ژمارەى تەلەفۆنی داوەتە ڕێکخراوە ناوخۆییەکان و خێرخوازییەکان کە ئاگاداریان بکەنەوە لەهەر حاڵەتێکى وەهادا بۆ ئەوەى بە کارى خۆیان هەڵبستن ئەویش تحریکى دعوى دژی سەرپێچی کارانى ئەم تاوانە، بەڵام تا ئێستا هیچ حاڵەتێکى وەها لاى ئەوان تۆمار نەکراوە”.
زێباری گوتیشی “سواڵکردنى منداڵان بە پێى یاساى چاودێرى نەوجەوانان ژمارە ٧٦ى ساڵى ١٩٨٣ى هەموارکراو، بەتاوان هەژماردەکرێت، بۆیە هەر منداڵێک ئەو کارەى پێ بکرێت بە پێى یاسا تووشی اجراءاتى قانونى دەبێت لەگەڵ ئەو کەس و لایەنەش کە هانى ئەو منداڵەى داوە.ئەمەش ئەرکى بەدواداچوون کەوتۆتە سەر داواکارى گشتى دەبێت بەردەوام متابعەى بکات و لەگەڵ قائمقامیەت کار بکەن بۆ نەهێشتنى ئەم دیاردەیە”.
رێکخەری راسپاردە نێودەوڵەتییەکانی حکوومەتی هەرێم جەختی لەسەر ئەوە کردەوە کە “هێزە ئاسایش پارێزە‌كانى هه‌رێمى كوردستان به بڕیارى په‌رله‌مانى كوردستان له ساڵى 2004 و 2011دا كاروبارە‌كانیان به پێى یاسا ڕێكخراوە، له‌به‌ر ئه‌وە ئه‌م دە‌زگایانه به شێوە‌یه‌كى شه‌رعی به‌شێكن له پێكهاته فه‌رمیه‌كانى هه‌رێمى كوردستان و كار بۆ پاراستنى هه‌رێمى كوردستان و هاووڵاتیانى هه‌رێمه‌كه دەکەن له هه‌ڕەشه‌كان. هەروەها سەبارەت بە هێزەکانی یەکەی ٧٠ و ٨٠ دەبێت بگوترێت کە فەرماندەی یەکەی ٧٠ و فەرماندەی یەکەی ٨٠ ئەندامن لە ئەنجوومەنی باڵای وەزارەتی پێشمەرگە و پلە بەرز کردنەوەیان لەڕێگەی وەزارەتی پێشمەرگەوە دەبێت. ئەم هێزانە لە شەڕی دژ بە داعشدا رۆڵێکی گرینگیان گێڕاو و هەماهەنگییەکی زۆر باش هەبوو لەنێوان وەزارەتی پێشمەرگە و هێزەکانی ٧٠ و ٨٠. لە پلانی ریفۆرمی پێشمەرگە پرۆژەیەکی تایبەت هەیە بۆ رێکخستنەوە و یەکخستنەوەی یەکەی ٧٠و ٨٠ بە شێوەیەک کە دامەزراندن، لۆجستی، مەشق و هەموو کاروباری ئیداری لەژێر چەتری وەزارەتی پێشمەرگەدا بێت”.
سەبارەت بە خۆپیشاندان، ئازادی رۆژنامەگەری و ئازادی رادەربڕین کە بەردەوام لە راپۆرتەکانی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا و رێکخراوە نێودەوڵەتییەکان جەختیان لەسەر دەکرێتەوە دەتوانین بڵێین، “لە هەرێمی کوردستاندا ئازادی رۆژنامەگەری، راگه‌یاندن و راده‌ربڕین به پێی یاسا رێکخراوه، بۆیە به سه‌دان ڕۆژنامه، گۆڤار، رادیۆ و ته‌له‌فزیۆن هه‌ن له هه‌رێمی كوردستان كه به‌پێی رێوشوێنی تایبه‌ت مۆڵه‌تی كاركردنیان پێدراوە و مافی ڕۆژنامه‌نووس و میدیاكاران به پێی یاسا پارێزراوه. سەرەڕای ئەوەش هەرکاتێک رۆژنامەنووس یان دەزگایەکی میدیایی یاسا پێشێل بکات ئەوا بەپێی یاسای ڕۆژنامه‌نووسی ژماره (35)ی ساڵی (2007) تایبەت بە کاری رۆژنامەوانی مامەڵەی لەگەڵ دەکرێت، بەڵام هیچ رۆژنامەنووسێک دەستگیر ناکرێت بەبێ بڕیاری دادگا و رەزامەندی سەندیکای رۆژنامەنووسانی کوردستان”.
هەروەها “به سوود وه‌رگرتن له یاسای خۆپیشاندان و ئه‌و ئازادییه‌ی بۆ هاووڵاتیانی هه‌رێمی كوردستان له‌م یاسایه‌دا دیاریكراوه ته‌نیا له ماوه‌ی ساڵانی رابردوو بە دەیان خۆپیشاندانی جیاجیا له شاری هه‌ولێر له‌لایه‌ن قوتابیان، خوێندكاران، ماموستایان ، ڕۆژنامه‌نووسان، به‌ڵێنده‌ران و چین و توێژه جیاجیاكانی كۆمه‌ڵگا كه داوای مافی ره‌وای خۆیان كردووه ئه‌نجامدراوه و له هیچ یه‌كێك له خۆپیشاندانه‌كان توند و تیژی لێنه‌كه‌وتۆته‌وه و ده‌زگا پەیوەندیداره‌كانی حكوومه‌ت ئه‌ركی پاراستنی خۆپیشاندانه‌كانیان ئه‌نجامداوه. “لەم خۆپیشاندانانەی ئەم دواییەی هەرێم هیچ دەزگایەکی راگەیاندن سکاڵای دژی لایەنە ئەمنییەکان بەرز نەکردۆتەوە کە تێیدا بە ئەنجامدانی توندوتیژی تۆمەتباریان بکات و هەر کاتێک دەزگایەکی راگەیاندن سکاڵایەکی هەبێت دژی لایەنە ئەمنییەکان ئەوا دەزگا پەیوەندیدارەکان رێوشوێنی یاسایی پێویست دەگرنە بەر دژی ئەو کەسانە کە پێشێلکاریان ئەنجامداوە”.
“لەسەر بابەتی دەستگیرکردنی هەڕەمەکی راپۆرتەکەی وەزارەتی دەرەوە رەخنە ئاراستەی هەرێم دەکات کە جیاوازی دەکات لە شێوازی مامەڵەکردن لەگەڵ پێکهاتەکان و رێوشوێنەکان، لێرەدا چەند کەیسێکی وەک نموونە هێناوەتەوە لە ناویاندا کەیسی نیاز عەزیز، بەبێ ئەوەی هاوسەنگی بپارێزن بەتایبەتی لەرووی زانارییەکانی حکوومەت و ئاماژە پێنەکردنیان. لە وەڵامی ئەم تۆمەتەدا ئەوەمان دووپات کردووەتەوە هەر کەسێک حکوومەت دەستگیری بکات بە بێ بنەما و بەبێ فەرمانی دادگا دەستگیری ناکەین هەموو ئەو کەسانە دواى وەرگرتنى ڕەزامەندى دادگا دەستگیردەکرێن و ئەمەش هیچ پەیوەندى بەوە نییە کە کوردن یا عەرەب، هەرکەسێک داواکراوبێت ئەگەر کوردبێت یان عەرەب دەستگیر دەکرێت ئەمەش لەپێناو پاراستنی ئاسایشی ناوچەکەیە بۆ ئەوەی رێگە نەدرێت کە ئەو کەسانەی سەر بە داعشن بێنە ناوچەکەوە و رەوشی ئەمنی ناوچەکە بشێوێنن. نیاز عەزیز به‌پێی مادده‌ی یه‌كه‌م له یاسای ژماره (21)ی په‌رله‌مانی كوردستان له ساڵی 2003 و له جیاتی مادده هاوبه‌شه‌كانی (47،48،49) له یاسای سزادانی عێراقی هه‌مواركراو له یاسای سزادانی له كه‌یسی لێكۆڵینه‌وه كه له به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی نه‌هێشتنی تیرۆر ده‌ستگیركراوه واتە بە شێوەیەکی هەڕەمەکی دەستگیر نەکراوە دواتر پاش تەواوکردنی سزاکەی لە ١٧/8/٢٠١٧ ئازادکراوە”.
سەبارەت بە پرۆسەی گەندەڵی رێکخەرى ڕاسپاردە نێودەوڵەتیەکان رایگەیاند، “حکوومەتى هەرێمى کوردستان لە هەوڵ و کۆششەکانیاندا بەردەوامە لە رووبەڕوو بوونەوەى گەندەڵى، دیارە گەندەڵیش بووە بەدیاردەیەک لەسەر ئاستى نێودەوڵەتى و رووبەڕوو بوونەوەى گەندەڵیش پڕۆسەیەکى بەردەوامە و حکوومەتى هەرێمى کوردستان بەردەوام دەبێت لە هەوڵەکانى بۆ نەهێشتنى ئەم دیاریدەیە و رادەستکردنى گەندەڵکاران بە دادگا. لەم رووەوە سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان رۆژی لە 10/ 2/ 2016 بە فەرمانی بەڕێز سەرۆكی هەرێم بڕیاری دەرکرد بۆ خێرا ئەنجامدانی چاكسازیی لە حكوومەتی هەرێمی كوردستان و دامودەزگا پەیوەندیدارەكانی هەرێم. ئامارى بڕیارەکانی دادوەرى دەستگیرکردن و ئامادەکردن فەرمانگەى لێکۆڵینەوەکان بۆ ساڵی 2018 بەم شێوەیە بووە، بڕیاری ئامادەبوون ١٤٠، بڕیاری دەستگیرکردن ٥٤ بڕیار و کۆی گشتی بڕیارەکان ١٩٤ بڕیار بوونە. ئەم دەستەیە لە ساڵی ٢٠١٨ بە نووسراو بەدواداچوونیان بۆ ١٣ کەیس کردووە و دەرخستنی راستییەکان لەلایەن ئەم دەستەیەوە ٣٥ کەیس بووە”.
هەروەها ” وەک لە راپۆرتی دەستەی نەزاهەدا هاتووە بڕی پارەی گەڕێندراوە لە فەرمانگەی لێکۆڵینەوەکان لە ١/١/٢٠١٨ تاوەکو ٢٥/١٢/٢٠١٨ بەم شێوەیە بووە، بەهای گەندەڵی خەمڵێنراو 275،720،819،252 دینار، بڕی پارەی دەستبەسەردا گیراو 17،045،000 دینار، بەهای گەڕێندراوە 5،381،082،500 دینار”.
لە کۆتایی لێدوانەکەیدا رێکخەری راسپاردە نێودەوڵەتییەکان رایگەیاند، “ئەوەی دەگوترێت هێزەکانی ئاسایش و پێشمەرگە ئەشکەنجەی خەڵک دەکەن، مامەڵەی نامرۆڤانەیان لەگەڵ ئەنجام دەدەن و سوکایەتیان پێدەکەن و سزایان دەدەن دوورە لە راستییەوە بەڵکو بە باشترین شێوە مامەڵەى مرۆڤانەیان لەگەڵ دەکرێت، هیچ کەس و لایەنێک تاوەکو ئێستا گلەیی و ڕەخنەى ئەمەى نەبووە چ لاى دەزگاى داواکارى گشتى چ وەک دادگاکان. هەروەها نوێنەرى دەزگاى داواکارى گشتی لە دادگاى لێکۆڵینەوەى ئاسایش و دەزگا ئەمنیەکان هەیە و تا ئێستا هیچ حاڵەتێک تۆمار نەکراوە کە ئاسایش رەتیبکاتەوە بەندکراوێکی لابێت لەبەر ئەوەی رێگا نەدەن رێکخراوەکان چاویان پێی بکەوێت”.
