یادێك لە ژیان و لە سێدارەدانی پێشەوا قازی محەمەد
خواكوڕك
لە بەرەبەیانی 10ی خاكەلێوەی ساڵی 1326ی هەتاوی (1947.3.30 زایینی) دا پێشەوا قازی, حەمەحوسێن خان سەیفی قازی(ئامۆزای پێشەوا) و ئەبولقاسم سەدری قازی( برای پێشەوا) بە دوای حوكم دران لەدوو دادگای ناعادلانە‌و فەرمایشی‌دا بەدەستی چەپەڵی دوژمنانی گەلی كورد لە چوارچرای شاری مەهاباد, واتە هەر لەو شوێنەی كە 2ی رێبەندانی 1324هەتاوی(1946.1.22زایینی) دا كۆماری كوردستانی لێ راگەیەندرابوو, لە سێدارە دران‌و شەهید كران‌و هەر ئەو رۆژە لەسەر شان‌و پیلی خەڵكی بە شەڕەفی مەهاباد لە گۆرستانی مەلا جامی بە خاكی پیرۆزی نیشتمان سپێردران.
حیزبی دێمۆكراتی كوردستان لە 10ی خاكەلێوەی 1358هەتاوی (1979.3.30 زایینی) ئەو رۆژەی وەك رۆژی شەهیدانی كوردستانی راگەیاند. ئەگەر پێش ئەو دەم, لەبەر زەخت‌و زۆری بەكرێگیراوانی شای دیكتاتۆر مەجالی بەڕێوەبردنی رێورەسم بەو بۆنەیەوە نەبوو, بەڵام بە دوای رووخانی حكوومەتی پاشایەتی‌دا بە تایبەتی دوای ئەوەی كە حیزب ئەم رۆژەی بەو ناوە ناودێر كرد, هەموو ساڵێ لە وەها رۆژێك دا رێز لە شەهیدان‌و سەرقافلەیان پێشەوا قازی دەگیرێ.
راستە پێشەوا قازی سەركۆماری كوردستان‌و بەدیمەنترین كەسایەتیی موكریان بوو و لە هەموو ناوچەكان نێو بەدەرەوە‌و ناسراو بوو, بەڵام تا چەند ساڵ دوای شەهید كرانیشی بۆ گەلی كورد بە تێكڕا بەو شێوەیە كە دەبێ بناسرێ نەناسرابوو, یا ئەگەر ناسرابووش ئەو رێزەی لەو سەردەمەدا لێی دەگیرێ لێی نەدەگیرا. پێویستە زۆر لەوە زیاترلێ كۆلینەوه لەسەر كەسایەتیی پێشەوا بكرێ تا بەو جۆرەی شیاوی ئەوە, بناسرێ.
قازی محەممەد كوڕی قازی عەلی, كوڕی میرزا قاسم قازی‌یە. رابردووی ئەو بنەماڵەیە لە شاری سابڵاغ بۆ چوار سەدە پێشتر دەگەڕێتەوە. ئەوان نە تەنیا لەلای خەڵك بەڵكوو لەلایەن دەسەڵاتداران‌و بەرپرسانی حكوومەتییش, جێگەی رێز‌و تەقدیر بوون.
قازی عەلیی باوكی پێشەوا, لە 1930 لە مەهاباد رێكخراوێكی كوردیی بە ناوی “بزووتنەوەی محمد” پێك هێنا. ناوبراو لەگەڵ جووڵانەوەی شێخ محەمەد خیابانی لە تەورێز پێوەندی‌یان هەبوو, تا ساڵی 1934یش كە فەوتی كردوە لەسەر ئەو كارە بەردەوام بووە.
قازی عەلی, دوو كوڕی هەبووە, یەكیان ئەبولقاسم قازی ناسراو بە سەدری قازی بووە كە یەك دوو دەورە لەلایەن خەڵكەوە كراوەتە نوێنەری مەجلیس‌و ئیعتیبار‌و نفووزێكی تایبەتی هەبووە. دوای تەواوبوونی دەورەكەشی لەسەر راسپاردەی پێشەوا, بۆ راپەراندنی كارە سیاسی‌یەكان‌و یاریدەدانی خەڵك هەر لە تاران مابۆوە.
قازی محەممەدیش كە ساڵی 1900ی زایینی لەو بنەماڵە بە فەرهەنگەدا لەدایك بووە, هەر لە سەرەتای لاوی‌یەوە هەستی نیشتمانپەروەریی تێدا بە هێز بووە‌و زۆری عەلاقە بە خوێندنی علوومی كۆن‌و تازە هەبووە‌و زۆر زوو لەم بارەیەوە پێ‌گەیشتوە‌و زۆری هەوڵ داوە زمانی بێگانانیش فێر بێ. جگە لە عەرەبی‌‌و فارسی‌‌و كوردی دەگەڵ زمانی فەرانسەیی‌‌و ئینگلیسی‌‌و تا رادەیەكیش رووسی ئاشنایەتیی هەبووە.
قازی محەممەد زۆری حەز بە تێكەڵاوی دەگەڵ ئەهلی فەزل‌و زانایانی زەمان‌و پیاو چاكان‌و كوردانی نیشتمانپەروەر‌و سەرۆك عەشیرەتەكان هەبووە.
بە دوای فەوتی باوكی‌دا بووە بە قازیی شار. لە بەر ئۆگریی زۆر بە كاری فەرهەنگی‌‌و بەرەو ژوور بردنی زانیاریی خەڵك, لە ساڵەكانی بەر لە 1941و دواتریش بۆ یەك دوو ساڵ بەرپرسایەتیی ئیدارەی فەرهەنگ‌و ئەوقافی شاری مەهابادی بە ئەستۆوە گرتوە‌و خزمەتی بەرچاوی فەرهەنگیی كردوە‌و لە كاتی بەرپرسایەتیی ئەودا, یەكەم مەدرەسەی كچان لە مەهاباد كراوەتەوە.
هەر لەو پێوەندی‌یەش دا دەگەڵ زۆربەی خوێندكاران, رۆشنبیران‌و مامۆستاكان زۆر نزیك بووە.
قازی محەممەد حورمەتی تایبەتیی بۆ دامەزرێنەرانی كۆمەڵەی ژـ ك هەبووە. لە چەند ساڵ دەورەی بێ حكوومەتییش دا واتە 1941 تا 1945 كە كۆماری كوردستان پێك هاتوە, لە بەڕێوەچوونی كار‌وبارەكان داو بە تایبەتی لە چارەسەركردنی كێشە عەشیرەیی‌یەكان‌دا نەخشی بەرچاوی هەبووه. زۆر لە دامەزرێنەرانی ژـ ك راوێژیان لەگەڵ كردوە‌و زۆریان خۆش ویستوە‌و گەلێكیان هەوڵ دەگەڵ داوە تا ببێتە ئەندامی ژ ـ ك. زۆر لە گرێوگۆڵی كاری رۆژانەی خەڵك لە دیوانی ئەودا كە “مەحكەمەیان” پێ‌گوتوە, كراونەوە.
قازی لە روانگەی نوێنەرانی بیگانەشەوە كە ئەوكات ئێرانیان لەنێو خۆیان دا دابەش كردبوو حورمەتی تایبەتیی هەبووە. هەر كەس چۆتە مەهاباد تێكۆشاوە بەر لە هەموو كەس چاوی بە ناوبراو بكەوێ. بانگ كرانی بۆ سۆڤیەت هەر لەم پێوەندی‌یەدا بووە, كە دەگەڵ هەیئەتێكی گەورە چۆتە باكۆ.
قازی محەممەد كە بوو بە ئەندامی “كۆمەڵەی ژ ـ ك”و ناوی نهێنیی “بینایی” بۆ دانرا, ئومێدێكی زیاتری به بەرپرسان‌و خەڵك دا. لە ئاكامی دەركی بە وەخت‌و شەهامەتی سیاسیی ئەو و بە قەناعەت گەیشتنی بەرپرسانی كۆمەڵەدا بوو كە “ژـ ك” بوو بە “حیزبی دێمۆكراتی كوردستان”و وەك حیزبێكی دێمۆكرات‌و پێشكەوتوو دەستی كرد بە تێكۆشان. قازی لەبەر حورمەتی تایبەتی كە بۆ “ژـ ك”ی هەبوو, رۆژی دامەزرانی حیزبی دێمۆكراتیشی هەر بە 25ی گەلاوێژ رۆژی دامەزرانی ژـ ك دانا‌و هەر بۆیەش سەرنجی زۆربەی نیزیك بە تەواوی بەرپرسانی بۆ تێكۆشان لە نێو حیزبی دێمۆكراتی كوردستان راكێشا. حیزب زۆر بە توندی پەلوپۆی هاویشت‌و تێكۆشانی لە هەموو ناوچەی ئازادی كوردستان دا پەرەی سەند. قەیرانی بە زۆر لكاندنی كوردستانی بە ئازەربایجانەوەی رەواندوەو ناچاری كردن كردن حیسابی جیاواز بۆ كوردستان بكەن. بە دوای بەستنی یەكەم كۆنگرەدا, لە 2ی رێبەندانی 1324ی هەتاوی(1946.3.30) دا بە بەشداریی نوێنەری پارچەكانی دیكەی كوردستان‌و مەلا مستەفای بارزانی‌‌و سەرۆك عەشیرەت‌و نوێنەرانی هەموو چین‌و توێژەكانی كوردستان پێكهاتنی یەكەم كۆماری كوردستانی راگەیاند.
ئەگەر تا ئەودەم جارجار لە رۆژنامەی “كوردستان”دا بە ناوی پێشەوا باسی لێ دەكرا, لە دوای دامەزرانی كۆمارەوە بە شێوەی رەسمی عینوانی پێشەوایی پێ بەخشرا‌و ئەو ناوە تا ئێستاش لەنێو كۆڕ‌وكۆمەڵی خەڵك دا هەر باوە.
پێشەوا مرۆڤێكی گەلێك بە فەرهەنگ, دڵساف, خۆش بەیان, ئەدەب‌و هونەر دۆست, بە راوێژ‌و لە عەینی كات دا سیاسی‌‌و دێمۆكراتێكی نیشتمانپەروەر‌و گەل خۆشەویست بوو, لەگەڵ هەموو چین‌و توێژێك جۆشی دەخوارد‌و لە كاتی پێویست دا لە هەست‌و هێزیان كەڵكی وەردەگرت.
قازی محەممەد برایەتی‌‌و یەكگرتوویی كوردی پێ گەورەترین هۆی سەركەوتن بوو. هەربۆیە لە زۆربەی وتارەكانی كە لە رۆژنامەی “كوردستان”ی ئەوكات دا چاپ كراون لەسەر مەسەلەی یەكیەتی‌‌و برایەتی دواوە‌و بە مەرجی سەركەوتن‌و كۆڵەكەی راگرتنی كۆمار‌و هۆی سەركەوتن بەسەر دوژمنانی‌دا زانیوە.
هەرچەند دەیزانی دوژمنەكانی كورد راست ناكەن بەڵام لە وتووێژدا زۆر بە راشكاوی رای‌دەگەیاند كورد حەز دەكا لە رێگای ئاشتی‌یەوه بە مافی خۆی بگا, بەڵام ئەگەر وا نەبێ ئەوەی بۆی بكرێ دەی‌كا.
ئەوەی پێویست بوو زۆر بە راشكاوی بە شا‌و قەوامی راگەیاندوە, قامكی لەسەر زەعفەكانیان بەرانبەر بە گەلی كورد داناوە. بە ئاشكرا پێی گوتون, ئێوە لە قسەكانی خۆتان دا دوو دڵن‌و ناتانەوێ مەسەلەی كوردستان چارەسەر بكەن.
كاتێك پێشەوا لەلایەن “قوام السلگنه” بۆ تاران دەعوەت دەكرێ‌‌و لە رێكەوتی 28ی ژوئەنی 1946 دەچێتە تاران, لەلایەن ژمارەیەك لە وەزیران, نوێنەرانی پارلمان‌و نوێنەری كوردەكانی تاران‌و نوێنەری حیزبەكان‌و یەكیەتیی كرێكاران لە فرۆكەخانە پێشوازیی لێ دەكرێ.
رۆژنامەی “ایران ما” هەر ئەوكات دەنووسێ: “ئێستا كە قازی محەممەد لە تارانە‌و ئازادیخوازان چاویان پێی كەوتوە, دەردەكەوێ كە بیر‌وڕای ئەو بەرقەراریی ئازادی‌‌و دێمۆكراسی لە تەواوی ئێران دایە‌و, مافی كۆمەڵایەتی‌‌و سیاسی‌‌و ئینسانی بۆ نەتەوەی كوردیش لە گۆڕێ دایە. هەر كارێكی بە سوودی دێمۆكراسی بێ لەلایەن پێشەوای كوردستانەوە بە دڵەوە پێشوازی لێ دەكرێ. هیوادارین جەنابی قەوام لەو سەفەرە مێژوویی‌یە كەڵك وەرگرێ.”
ئەو لە كاتی ماڵئاوایی لەگەڵ مەلا مستەفا دەڵێ: “من خۆم فیدای خەڵكی دەكەم‌و هیچ كات وەك پیشەوەری‌‌و سەرانی ئازەربایجان ناكەم تا وڵاتەكەم لە خوێن دا شەڵاڵ بێ‌‌و هەزاران كەس بە كوشت بچن.”
پێشەوا‌و هاوڕێیانی ئەوەندەی لە ماوەی یازدە مانگی كۆماردا هەوڵیان دا, هەر ئەوەندەش لەو دادگا فەرمایشی‌یانەی بۆ موحاكەمە كردنیان دانرا بوو, لە خۆبردوویی‌‌و ئازایەتی‌یان لە خۆیان نیشان داوە.
لەگەڵ هەموو نارەحەتیی دەروونی‌‌و ئەو ژیانە تاڵەی كە لە بەندیخانەی پادگانی مەهاباددا بۆیان پێك هاتبوو, نە تەنیا بڕوایان بە كوردایەتی‌‌و رزگاری لاواز نەبوو بەڵكوو زۆر جیددیتر‌و بە ورەتر ببوون.
ئەوان لە مولاقاتێكی نهێنی‌دا كە لەگەڵ یەك دوو مرۆڤی جێی باوەڕ بوویانە, فەرموویانە: “ئێمەیان فریودا, با نەتەوەی كورد فریو نەخوا‌و خەباتی خۆی بۆ رزگاری‌‌و سەربەستی درێژە بدا‌و چەك دانەنێ”. هەروەها گوتبوویان كە زۆریان زەخت خستووینە سەر تا نامەیەك بۆ مەلا مستەفا بنووسین دەست هەڵ‌بگرێ. بەڵام ئێمە نەتەنیا شتی وا نانووسین بەڵكوو پێمان وایە ئەوەی بۆی دەكرێ دەبێ دەگەڵ ئەو ناپیاوانە بیكا.
ئازایەتی‌یان لە دادگاكان دا بە رادەیەك بووە كە ئەفسەرەكان سەریان سوڕماوە. لە راستی‌دا ئەو دادگایە ئەمریكا‌و ئینگلیسیشی لە پشت بوو. هەرچەند جگە لە كاربەدەستانی خۆیان كەسی غەریبەی لێ نەبووە, بەڵام هەر لە رێگای ئەوانەوە زۆر شت بڵاو بۆتەوە كە پێویستە بیزانین.
پێشەوا هەر جارێك لەو دوو جارە كە بە ناو دادگایی كراوە زیاتر لە چوار سەعات قسەی كردوە‌و بە قەولی سەروان شەریفی كە وەكیلی بووە “ئەوە قازی محەممەد بووە كە حكوومەتی موحاكەمە كردوە‌و لە هەموو بوارێكەوە هێناویەتە ژێر پرسیار”.
رۆژنامەی “ئازادی” كە لەو سەردەم دا لە بەغدا بە زمانی كوردی دەردەچوو, لەمەر پشتگیریی ئەمریكا‌و ئینگلیس لەو موحاكەمەیە نوسیبووی: “ئیستیعماری ئینگلیس‌و ئەمریكا لە وجوودی قازی محەممەد وهاوڕێكانی‌دا دوژمنی هەرە سەرسەختی خۆیان دەدی. ئومێدیان هەبوو بتوانن بە چۆكیان دابێنن‌و لە بەندیخانەش نوێنەرەكانیان چوون دەگەڵیان دوان تا بتوانن بۆ لای خۆیانیان رابكێشن, بەڵام هیچ كات سەركەوتوو نەبوون. دواتریش رۆژنامەی “ئازەربایجان” لە باكۆ نوسیبووی قازی محەممەد بە نوێنەری ئەمریكا (جورج ئالێن)ی گوتبوو, گەلی كورد چاوەڕوانیی هیچ چاكەیەكی لە وڵاتانی ئیستیعماری نیە.
“نەجەفقولیی پەسیان” وتەكانی پێشەوا لە دادگادا لە چەند رستەدا خولاسە دەكاتەوە‌و دەنووسێ: “لە كاتی موحاكەمەدا قازی محەممەد پەلاماری دەبردە سەر سیاسەت‌و ئاكاری دەوڵەتی تاران‌و دەیگوت: “من لە قوژبنی گرتووخانە دەنگی خۆم بەرز دەكەمەوە لە دژی دەوڵەتی تاران‌و سەرۆكەكانی‌‌و دەڵێم تاوانبار ئێوەن نەك ئێمە. ئێوە وڵاتتان لێ داگیركردووین”
رۆژنامەنووسێكی دیكە بە نێوی “سلیمان.خ” لە نووسراوەكانی‌دا دەڵێ, قازی گوتی: “تەواوی ئەم بەسەرهات‌و رووداوانە ئاكامی سیاسەتی داگیركەرانەی دەوڵەتە. ئەگەر دەوڵەت تەواوی كوردان بەخائین دەزانێ با دەست لەو مەڵبەندە هەڵ‌بگرێ, ئەگەر بە نیشتمانپەروەریشیان دەزانێ با لێ بگەڕێ خۆیان كاروباری خۆیان بگرنە دەست.”
لە بەڵگە‌و رۆژنامەكانی یەكیەتیی سۆڤیەتی پێشوودا زۆر شت لەم بابەتانە نووسراون‌و لە زمان ئەفسەرە ئێرانی‌یەكانەوە دەگێڕنەوە كە قازی گوتویە: “ئەو رووداوانە لە ئاكامی ئەوەی دابووە كە ئێوە خۆتان قانوونی بنەڕەتیتان لە ژێر پێ ناوە. ئێستاش من تەنیا خۆم پەرەپێدەری دێمۆكراسی لە كوردستانم‌و هیچ هێزێكی بیگانە منی هان نەداوە. بێ‌بەشیی كورد منی بۆ بەڕێوەبردنی ئەو كارانە هان داوە.”
كاتێك سەرۆكی دادگا یا دادستان بە خەیانەت تاوانباری دەكا لە وەڵام دا دەڵێ: “ئێرە ماڵی منە, خاكی كوردستان خاكی باب‌و باپیر‌و ئەجدادی منە چۆن دەتوانم دەستی لێ هەڵ‌گرم.”
ئەگەر موحاكەمەی یەكەم لە 19ی مانگی ژانویە دەستی پێ‌كرد‌و چەند رۆژی خایاند‌و حوكمی ئیعدامی قازی‌یەكانی دا, موحاكەمەی دووهەم لە 28ی مارسی 1947 واتە 7ی خاكەلێوە دەستی پێ‌كرد‌و رۆژی 30ی مارس كۆتایی پێ‌هات.
گۆڤاری “خەباتی قوتابیان” ژمارە 37 لەم دوایانەدا لە زمان سەروان كیومەرس سالحی هەواڵنێری گۆڤاری ئەرتەش كە لە دادگاكەدا بووە‌و دوایە لەسەر نووسینی راپۆرتێك لەو پێوەندی‌یەدا دەگیرێ‌‌و ساڵێك دەبەندیخانەدا دەمێنێتەوە, هێندێك رستە لە وتەكانی پێشەوای بڵاو كردەوە.
پێشەوا فەرموویە: “من لە زووەوە خۆم بۆ ئەوە ئامادە كردوە, بە باوەشی ئاواڵەوە پێشوازی لەو مردنە سەربەرزانەیە دەكەم كە لە رێگای ئازادیی میللەتەكەم دا دەكوژرێم. ئەوە بەڵێنێكە كە بە نەتەوەكەمم داوە لەگەڵیان بژیم‌و بۆ ئەوانیش بمرم, تازە چۆن ئامادەم بەڵێنی خۆم بشكێنم.”
