ته‌واوی زانیاریه‌كان له‌باره‌ی كۆمه‌ڵكوژی مووسلمانه‌كانی میانمار
ساڵی 1430یەكەم میرنشینی ئیسلامی بەناوی ئاراكان دروستبوو، بۆ ماوه‌ی 354 ساڵ، 48 میری موسڵمان ده‌سه‌ڵاتیان له ده‌ستدا بوو، ساڵی 1784 میرنشینه‌كه روخێنراو له‌سه‌ر ده‌ستی بوزییه‌كان كرا به هه‌رێم و له‌وكاته‌وه راگواستن و كوشتنی موسڵمانه‌كان ده‌ستیپێكرد، ساڵی 1824 بۆرما كه‌وته ژێر ده‌ستی ئینگلیزەكان .
بە پێی ئاماره‌كان، له كۆی نزیكه‌ی 50 ملیۆن دانیشتوانی ئه‌و وڵاته، دەزگا فەرمیەكانی میانمار ژمارەی موسڵمانانی ئەو وڵاتە بە ۱۰ ملیۆن موسڵمان دەخەمڵێنن ، مسوڵمانه‌كان له رووی مه‌زهه‌به‌وه زۆرینه سوننه و كه‌مایه‌تییه‌كی شیعه‌ن، مسوڵمانان به‌سه‌ر ناوچه جیاوازه‌كانی بۆرما بڵاوبوونه‌ته‌وه و لە چەندین رەگەزی جیاوازن، یه‌كێك له‌ناوچه مسوڵماننشینه‌كان هەرێمی ئاراكان كه هاوسنوری به‌نگلادیشه و به مسوڵمانی رۆهینگای به‌ناوبانگن، ته‌واوی كێشه و ئالۆزییه‌كان له‌م ناوچه‌یه‌ی بۆرمایه كه نزیكه‌ی 26% مسوڵمانانی بۆرمای لێ ده‌ژین، 70%ی بۆرما بوزین و 20%ى موسڵمانن و 3%ى هیندۆسین و 2%ى سه‌ر به ئایینه‌كانی ترن، رۆهینگاكان هەم ئایین و هەم رەگەزیشیان لە بوزییەكانی میانمار جیاوازە.
رووبەری ئاراکان نزیكەی (37) هەزار كیلۆمەتر چوارگۆشەیە، رێژەی (70%) رووبەری ناوچەكە دارستانە و بە درێژایی (275) كیلۆمەتر سنوری ئاوی و وشكانی لەگەڵ بەنگلادیش هەیە، ژمارەی دانیشتوانی هەرێمەكە نزیكەی (4) ملیۆن كەسە، لە رووی ئابوریەوە ناوچەكە دەوڵەمەندە بە نەوت، خەڵوز، هاوكات هەناردەكردنی ماسی، خوێ، گەنم، برنج، توتن، قامیشی شەكر و میوەی جۆراوجۆر.
ساڵی 1942 لە سەردەمی جەنگی جیهانی دووەم کە ژاپۆن بەشێکی زۆری میانماری لەدەستی بەریتانیا رزگارکرد، بوزیەکان پشتیوان و هاوکاری سوپای ژاپۆن بوون و چاوسا‌غیان بۆکردن و بەریتانیەکانیش هاوكاری موسڵمانە رۆهینگاییەكانیان کرد دژی سوپای ژاپۆن.
ساڵی 1948 بەریتانیەکان کشانەوەو میانمار سەربەخۆی راگەیەند، لە دوای ساڵی 1982 كە ئەنجومەنی سەربازی میانمار بە یاسایەکی تایبەت رەگەزنامەی لە رۆهینگاییەكان سەندەوەو وەک ئاوارەی بەنگالی لە قەڵەمی دان، لەو مێژوەوە رۆهینگاییەكان لە میانمار بە “ئاوارەی بەنگالی” ناو دەهێنرێت و مافی خوێندن و سەفەریان نییە و بۆ هاوسەرگیریش دەبێت رەزامەندی حکومەت وەربگرن و بۆشیان نییە لە دوو مناڵ زیاتریان ببێت.
تایبەت بەم پرسە چەندین جار نەتەوە یەکگرتووەکان و ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی کۆبونەتەوە ، جگە لە ڕێکخراوە نێودەوڵەتیەکانی وەکو هیومان ڕایت ۆچ و ئەمنستی ئینتەرناشیوناڵ و ڕاپۆرتەکانی کۆفی عەنان کەدراوەتە نەتەوە یەکگرتووەکان ، سوپای میانمار ڕێگری لەهەموو ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ لەجیهان و نەتەوە یەکگرتووەکان و ئەنجومەنی ئاسایش دەکات لە چاودێریکردنی دۆخی ئاڵۆزی موسڵمانەکان و بوزییەکان .
وێڕای كۆمەڵكوژییەكانی رۆهینگای لە لایەن رێكخراوەكانی مافی مرۆڤەوە، لەسەر ئاستی وڵاتانیش چەندین وڵات داوای راگرتنی كۆمەڵكوژیەكان و بەهاناوەچوونی لێقەوماوان دەكەن.
لای خۆیەوە “پاپای ڤاتیكان “هاوخەمی خۆی بۆ موسڵمانانی رۆهینگا دەربڕی و لە گۆڕەپانی قەدیس بوتروس دوعای بۆ چەوساوەكانی رۆهینگا كرد و وتی ئەوانە برامانن.
“نه‌جیب ڕه‌زاق” سه‌رۆكوه‌زیرانی مالیزیا،ئه‌مڕۆ له‌میانی چاوپێكه‌وتنی به هه‌زاران مسوڵمانی خۆپیشانده‌ر له كوالا لامپوری پایته‌ختی وڵاته‌كه‌ی “داوای ده‌ستێوه‌ردانی بیانی كردووه بۆ وه‌ستاندنی “كۆمه‌ڵكوژی مسوڵمانانی رۆهینگیا” له‌لایه‌ن ده‌سه‌ڵاتدارانی بوزیی میانماره‌وه” .
ئەم هەڵوێستانە لە کاتێکدان کە وڵاتە عەرەبییە موسوڵمانەکان و ئەنجومەنی هاریکاری کەنداو تا ئێستا هیچ هەڵوێستێکی رەسمیان بەرامبەر رووداوەکان دەرنەبڕیوە.
