نووری مالیکی: دەبێت بەغدا لەگەڵ هەولێر دەست بە گفتوگۆ بکات
نووری مالیکی، جێگری سەرۆککۆماری عێراق و سەرۆکی حیزبی دەعوە، لە هەڤپەیڤینێکی تایبەتدا لەگەڵ تۆڕی میدیایی رووداودا رایگەیاند: “دەبێ لاپەڕەیەکی نوێ هەڵبدەینەوە. لەسەر حکومەت پێویستە لەگەڵ هەولێر دەست بە گفتوگۆ بکات لەسەر بنەمای دەستوور. هەرێمیش لەسەریەتی دەستپێبکات و ئەنجامی ئەوەی قبوڵ بێت کە دەستوور دەیڵێت، چونکە هیچ پاساوێک نابینم بۆ دواخستنی گفتوگۆ بۆ دوای هەڵبژاردن”.
نابێ لە رابردوودا بووەستین و هەڵوێستەکانمان بەهۆی رابردووەوە ژەنگگرتوو ببن. بەتایبەتیش کە بۆمان دەربکەوێ ئەو هەڵوێستانە کەلێن و کەموکوڕییان لێکەوتووەتەوە
مالیکی لە هەڤپەیڤینەکەدا لەبارەی کێشەکانی نێوان هەولێر و بەغدا، بودجە، مووچە، دەرهاویشتەکانی گشتپرسی، گەندەڵی، خۆپیشاندانەکانی هەرێمی کوردستان، داخستنی فڕۆکەخانەکان، پابەندبوون بە دەستوور، حەشدی شەعبی، پێشمەرگە، هەڵبژاردنەکانی داهاتووی عێراق و چەند پرسێکی دیکە وەڵامی رووداوی دایەوە.
هەر پەیوەست بە دەستپێکردنی گفتوگۆ و دانوستاندن لەنێوان هەولێر و بەغدا، مالیکی راشیگەیاند: “هەستدەکەم زۆر نزیک بووینەتەوە لە کردنەوەی دەرگای گفتوگۆ لەنێوان حکومەتی هەرێم و حکومەتی ناوەندیدا، ئێستا کات لەبەرژەوەندیی چارەسەرکردنی کێشە و کەموکوڕییەکاندایە. من پێموایە زۆری پێناچێت و بەمزووانە بەغدا ئەو رۆڵە دەبینێ”.
لەبارەی ناردنی بودجە و مووچەش گوتی: “من دژی بڕینی کۆمەک و پشکی کوردستانم، بەڵام دەبێ روون و راشکاوبین کە ئەمە بەو مەرجە دەکرێت کە هەرێمیش داهاتەکانی بنێرێت”. گوتیشی: “گەلی کورد گەلی ئێمەیە. بە سەرکردەکانی کوردیشم گوتووە، ئەوەی بۆ کورد خەرج بکرێت ئەگەر زیادەشی تێدابێت بەخەسارنەچووە”. مالیکی جەختیشی کردەوە کە لە حکومەتی ناوەندی قبوڵناکەن هیچ مافێکی کورد بخوات، لە هەرێمیش قبوڵناکەن مافی پێکهاتەکانی دیکە بخوات.
رووداو: ئێستا تەنگژەیەکی سیاسی هەموو عێراقی گرتووەتەوە، وەک دەستپێشخەرییەک بۆ دەستکردن بە ئاشتەوایی نیشتمانی و رەواندنەوەی دووکەڵی ناتەباییەکان، پەیامی ئێوە بۆ هەموو عێراقییەکان و هەرێمی کوردستانیش چییە؟
گەلی کورد گەلی ئێمەیە. بە سەرکردەکانی کوردیشم گوتووە، ئەوەی بۆ کورد خەرج بکرێت ئەگەر زیادەشی تێدابێت بەخەسارنەچووە
نووری مالیکی: ئەمە پرسیارێکی جوان و گرنگ و چارەنووسسازە سەبارەت بەم قۆناخە بۆ عێراق وەک وڵات و بۆ عێراقییەکانیش وەک شەریک لەم وڵاتەدا. ئاساییە سوود لە رابردوو وەربگرین. نابێ لە رابردوودا بوەستین و هەڵوێستەکانمان بەهۆی رابردووەوە ژەنگگرتوو ببن. بەتایبەتیش کە بۆمان دەربکەوێ ئەو هەڵوێستانە کەلێن و کەموکوڕییان لێکەوتووەتەوە. پێویستە هەڵوێستەکانمان بەکاربهێنین و سوودیان لێوەربگرین بۆ گەرموگوڕکردنەوە و قووڵکردنەوەی پەیوەندی و رایەڵە برایانەکانی گەلی عێراق یەکگرتوو، جا لە عێراق بەگشتی بن بە هەموو پێکهاتەکانیانەوە یان لە هەرێمی کوردستان، کە ئەوان برای هەموو برا عێراقییەکانی خۆیانن. عێراق بە قەیرانی یەک لەدوای یەکدا تێپەڕی. لەکاتی رووخانی رژێمەوە تاوەکو ئێستا زۆرتر لە قەیرانێکمان بەسەرهات. زۆرتر لە هەوڵێکیشمان بۆ شکستهێنان بە پرۆسەی سیاسی بینی، بەڵام بەهۆی ئەو هاوکارییەی لەنێو پێکهاتە جیاوازەکاندا هەبوو، کە کوردیش یەکێکە لە پێکهاتە سەرەکییەکان بۆ رووبەڕووبەنەوەی ئەو تەحەدایانە، توانیمان زۆر پیلان و هەوڵ بۆ شکستهێنان بە پرۆسەی سیاسی تێبپەڕێنین. توانیمان هاوکاریی یەکدی بکەین و دەستوورێک بۆ وڵات دابنێین. ئەو دەستوورەش پێوەری باڵای رێکخستنی تەواوی پەیوەندییەکانی نێوان هەموو لایەنەکانە لەگەڵ یەکدی. هەروەها توانیمان کۆتایی بە رێکخراوە تیرۆریستییەکان بهێنین کە بەناوی بەرەنگاربوونەوەی داگیرکەرەوە دەرکەوتن، ئینجا قاعیدە هات و بەدوایدا داعش هات و دواییش ئەو فیتنە سیاسییە هات. من نامەوێ پاکانە بۆ گۆڕەپانی سیاسی بکەم،
.دەبێ لاپەڕەیەکی نوێ هەڵبدەینەوەچونکە بەبێ لێکدانەوەی ستراتیژی هەڵسوکەوتیان لەگەڵ هەندێک لەو مەسەلانەدا کردووە. کەسی سیاسی نابێ تەنیا بەپێی ئەو چرکەساتەی رووداوێکی سیاسی روودەدات مامەڵەی لەگەڵدا بکات، بەڵکو دەبێ ئایندەش بخوێنێتەوە. دەبێ بپرسێ: ئایا ئایندە لەبەرژەوەندیی ئەو بیرۆکەیەدایە کە ئێستا لە رۆژەڤدایە یان ئایندە پێویستی بە شتێکی قووڵتر هەیە؟ ئایندەی ئێمە لە عێراقدا پێویستی بە پەیوەندییەک هەیە کە لەسەر بنەمای متمانەپێکردن بێت. پێویستی بەوەیە هەستبکەین هەموومان هاونیشتمانین و یەکسانین بەرامبەر دەستوور، بە ئەرک و مافەکانمانەوە و هیچ جیاوازیمان نییە کە بە کوردی قسەدەکەین یان بە عەرەبی یان بە کریستیانی یان زمانەکانی دیکە. دەستوور بۆ هەموومان وەک یەکە. ئەم راستییە دەبێ بچەسپێندرێ و قووڵبکرێتەوە، تاوەکو دەوڵەت لەسەر بنەمای دەوڵەتی هاونیشتمانیبوون دابمەزرێ. چونکە دەوڵەتی هاونیشتمانیبوون بەو مانایە نایەت کە دەوڵەت رێز لەو پێکهاتە و نەتەوانە نەگرێت کە دەوڵەتەکەیان پێکهێناوە، بەپێچەوانەوە لەسایەی سیستمێکی دیموکراتی و بەپشتبەستن بەو دەستوورەی گەلی عێراق دەنگی لەسەرداوە، ئەو پێکهاتانە لە دەستدێژی دەپارێزێ و داکۆکییان لێدەکات. من نامەوێ لە رابردوودا رابوەستم و تێبینیی زۆری لەسەر تۆماربکەم، هەم لەسەر ئەوەی کە لە هەرێم کردیان و هەم لەسەر ئەوەش کە لە هەندێک ناوچەی عێراق کرا بۆ هەوڵدان بۆ لاوازکردنی پرۆسەی سیاسی و شکستپێهێنانی و ئەو گردبوونەوانەی کە کران و ئەو رەوشە تائیفییەی تەشەنەیکرد. بەڵکو دەڵێم سوپاس بۆ خوا هەموو ئەو شتانە تەواوبوون و عێراق مایەوە.
بەڕاشکاوی داوا لە حکومەتی هەرێم و حکومەتی ناوەندی دەکەم کە دەست بە گفتوگۆ بکەن و کێشەکان لەسەر بنەمای دەستوور چارەسەربکەن
رووداو: کەواتە پێتوایە ئەگەر باسی رابردوو بکەین، هەم لەلایەن حکومەتی عێراقەوە پێشێلکردنی دەستوور هەبووە و هەم لەلایەن حکومەتی کوردستانەوە، بۆیەش ئێوە ئێستا لەگەڵ دەستپێکردنی دیالۆگێکی بودنانەرن؟
نووری مالیکی: نامەوێ ئەو دۆسێیە بکەمەوە کە کێ دەستووری پێشێلکردووە. دەستوور پێشێلکرا و نامەوێ بچمە نێو ئەو وردەکارییەوە کە چەند لە دەستوور لە هەرێم پێشێلکرا و چەندیشی لێ مایەوە. هەڵەیەک روویدا. ئەوەی رۆیشت رۆیشت، من بەڕاشکاوییەوە دەڵێم کە مەسەلەی گشتپرسی هەڵەیەک بوو و روویدا. ئەوە پێشێلکردنی دەستوور بوو و تەواوبوو. دادگای فیدراڵی گشتپرسی و لێکەوتەکانی پووچەڵکردەوە. دەبێ ئەو لاپەڕەیە کۆتایی پێبهێنین. دەبێ لاپەڕەیەکی نوێ هەڵبدەینەوە.
رووداو: ئێوە کە لەگەڵ هەڵدانەوەی لاپەڕەیەکی نوێدان و دەتانەوێ دیالۆگێکی بودنیادنەر هەبێت، هەستدەکەیت لەلایەن بەغداوە وەڵامدانەوە هەبێت بۆ دەستپێشخەرییەکانی هەرێمی کوردستان بۆ دەستکردن بە دیالۆگێکی لەوشێوەیە؟
من دژی بڕینی کۆمەک و پشکی کوردستانم، بەڵام دەبێ روون و راشکاوبین کە ئەمە بەو مەرجە دەکرێت کە هەرێمیش داهاتەکانی بنێرێت
نووری مالیکی: من ئەوە دەڵێم کە مادام لەو قسانەی جیابوونەوە و گشتپرسی تەواوبووین، کە زیانی بە یەکێتی و یەکڕیزیی گەلی عێراق گەیاند، رێگەیەکی ستراتیژیمان لەبەردەمدا مایەوە کە بریتییە لە گەڕانەوە بۆ دەستوور و دانیشتن لەدەوری مێزی گفتوگۆ و لەژێر چەتری دەستووردا. من بەڕاشکاوی داوا لە حکومەتی هەرێم و حکومەتی ناوەندی دەکەم کە دەست بە گفتوگۆ بکەن و کێشەکان لەسەر بنەمای دەستوور چارەسەربکەن. واتە ئەوەی دەستوور داویەتی دەیدەین و ئەوەی دەستووریش دەیستێنێ، دەیستێنین. بۆ ئەمەش دەبێ هەردوولا ئەو قەناعەتەیان بۆ دروستبێت کە دەبێ دەستوور وەک بنەما بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان قبوڵ بکەن. ئەگەر دەستوور دەڵێت بەرپرسیارێتیی دەروازە سنوورییەکان دەکەوێتە ئەستۆی حکومەتی ناوەندی، ئەوە دەبێ وابکرێت. ئەگەر دەستوور دەڵێت وەزارەتی گواستنەوە لە فڕۆکەخانەکان بەرپرسیارە، دەبێ وابێت. ئەگەر دەستوور
دەبێ کورد و عەرەب لەم وڵاتەدا لەسەر بنەمای دەستوور پێکەوەبژین و لێی سوودمەندبین و پەیوەندییە باشەکانمان وەک خۆی لێبکەینەوەدەڵێ دەبێ هەرێم شەریک بێت لە داهاتەکان و پشکی هەرێم دەبێ بەپێی رێژەی دانیشتووان بێ، ئەوە دەبێ وابێ. من دەڵێم دەبێ بگەڕێینەوە بۆ دەستوور و گفتوگۆ. هیچ پاساوێک بۆ گفتوگۆنەکردن نەماوە. مەسەلەی گشتپرسی تەواوبووە و حوکمی دادگای فیدراڵی دەرچووە و حکومەتی هەرێم حوکمەکەی دادگای قبوڵکردووە. ئەو حوکمەی دادگاش بۆ ئێستا کۆتایی بە هەر هەوڵێک هێنا بۆ جیابوونەوە، جا لە کوردستان بێت یان لە رۆژئاوا و باشوور. عێراق بەپێی دەستوور ناکرێ دابەش بکرێت یان دەوڵەت و دەوڵەتۆکەی تێدا پەیداببن. مادام ئەوە تەواوبوو، دەبێ کورد و عەرەب لەم وڵاتەدا لەسەر بنەمای دەستوور پێکەوەبژین و لێی سوودمەندبین و پەیوەندییە باشەکانمان وەک خۆی لێبکەینەوە. قورس نییە بگەڕێینەوە بۆ ئەوەی کە دەبووایە بۆی بگەڕێینەوە. ئەو هەڵەیەی روویدا پاڵمانپێوەدەنێت بێینەوە سەر راستەڕێ و رێگەخۆشکەرە بۆئەوەی تەواوی پێکهاتەکانی گەلی عێراق بگەنە باشترین دۆخ بۆ بەتەندروستانە مامەڵەکردن لەگەڵ یەکدی.
رووداو: رایەک دروستبووە دەڵێ کاتێک عێراق باسی دەستوور دەکات، دەستوور وەک یەک پاکێج سەیرناکات و دەیەوێ هەر ئەو بەشەی لەبەرژەوەندیی بەغدادایە جێبەجێ بکرێت و ئەوەی لەبەرژەوەندیی کورددایە جێبەجێ نەکرێت. پێتوایە لە قۆناخی داهاتوودا ئەمە تێدەپەڕێندرێت و ئەوەی ئێوە باسیدەکەن ئێستا و دوای هەڵبژاردنیش رەنگدانەوەی دەبێت لەسەر سیاسەتی نوێی عێراق؟
هەستدەکەم زۆر نزیک بووینەتەوە لە کردنەوەی دەرگای گفتوگۆ لەنێوان حکومەتی هەرێم و حکومەتی ناوەندیدا
نووری مالیکی: من داوادەکەم لەئێستاوە و بەر لە هەڵبژاردن دەست بەوە بکەین. هیچ پاساوێک نابینم بۆ دواخستنی گفتوگۆ بۆ دوای هەڵبژاردن. مادام تەسلیمی دەستوور و پێویستیی گفتوگۆ بووین و رێرەوە ناڕاستەکانمان راگرتووە، پێویستە ئێستا دەست بە گفتوگۆ بکەین. دەست بە گفتوگۆ بکەین لەسەر بنەمای هەستێکی هاوبەش بۆ ئەو پەیوەندی و شەراکەتە نیشتمانییەی کۆماندەکاتەوە. ئامانج لە دواخستنی گفتوگۆ بۆ پاش هەڵبژاردن چییە؟ نە رەوشی هەرێم بەرگەی ئەوە دەگرێت. چونکە بەرلەوەی کار لە کار بترازێت، رەوشی هەرێم پێویستی بە پێداچوونەوەیەکی خێرا هەیە و حکومەتی ناوەندیش دەتوانێ هاوکاریی هەرێم بکات بۆ بەرەنگاربوونەوەی تەحەداکان، بەڵام دەبێ هەرێمیش بەرەو حکومەتی ناوەندی بێت و لە چوارچێوەی دەستووردا مامەڵەی لەگەڵ بکات.
هیچ پاساوێک نابینم بۆ دواخستنی گفتوگۆ بۆ دوای هەڵبژاردن
رووداو: تۆ بەوە ناسراوی کە کەسێکی راشکاویت، بە بڕوای ئێوە ئەوە کێیە کە ئێستا یاری دەکات و نایەتە سەر مێزی ئەو گفتوگۆیەی نووری مالیکی و زۆر لایەنی دیکە داوایدەکەن؟ حکومەتی هەرێمی کوردستان داوایدەکات و ئەمریکا و فەرەنسا و بەریتانیا و ئەڵمانیاش هەموویان دەڵێن گفتوگۆ بکەن، کەچی گفتوگۆ ناکرێت، بۆچی ناکرێت؟
نووری مالیکی: پێشتر حکومەتی ناوەندی ئەوەی کردبووە مەرجی دەستپێکردنی گفتوگۆ کە حکومەتی هەرێم گشتپرسی رەتبکاتەوە. ئەمە خواستێک بوو کە رەنگە راست بووبێت. چونکە نەدەکرا لەسەر بنەمای دەستووری عێراقێکی یەکگرتوو دەست بە گفتوگۆ بکرێ و لەولاوە هەرێم بەرەو جیابوونەوە بڕوات. بەڵام دوای دەرچوونی حوکمەکەی دادگای فیدراڵی و قبوڵکردنی لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە، بەوەی کە گشتپرسی و لێکەوتەکانی تەواوبوون، پێموایە ئیتر کەوتووەتە سەر حکومەتی ناوەندی کە بە خواست و بڕیار دەست بە گفتوگۆ بکات و بانگهێشتی هەرێم بکات بۆ دانیشتن لەدەوری مێزی پێداچوونەوە بە تەواوی ئەو کێشە هەڵپەسێردراوانەی بەدەستیانەوە گیرۆدەببووین. ئێستا کات لەبەرژەوەندیی چارەسەرکردنی کێشە و کەموکوڕییەکاندایە. من پێموایە زۆری پێناچێت و بەمزووانە حکومەت ئەو رۆڵە دەبینی.
رووداو: وەڵامی پرسیارەکەت نەدامەوە، ئامانج لەوە چییە کە گفتوگۆ دوادەخرێ؟ دەگوترێ ئەمە بۆ راکێشانی دەنگی شەقامی عێراقییە. ئێوە پێتانوایە ئەوەی لە عێراقدا زۆرتر دژی کورد بێت، دەنگی زۆرتر دەهێنێت و عێراقییەکان بەو شێوە دەمارگیرییە بیر لە کورد دەکەنەوە؟
رەوشی هەرێم پێویستی بە پێداچوونەوەیەکی خێرا هەیە و حکومەتی ناوەندیش دەتوانێ هاوکاریی هەرێم بکات بۆ بەرەنگاربوونەوەی تەحەداکان، بەڵام دەبێ هەرێمیش بەرەو حکومەتی ناوەندی بێت و لە چوارچێوەی دەستووردا مامەڵەی لەگەڵ بکات
نووری مالیکی: نا نا، ئێمە پشتیوانی لەو جۆرە مەنتیقە ناکەین کە ئەوەی زۆرتر دژی کورد بێت دەنگی زۆرتر کۆدەکاتەوە. دوای ئەوەی کە روویدا، کورد بەشێوەیەکی ئاسایی وەک شەریک و برا لە وڵاتدا دەگەڕێنەوە. ئەوەش راست نییە کە ئەوەی دژایەتی کورد بکات دەنگی زۆرتر دەهێنێت لە شەقامی عێراقیدا. مادام کورد هاتوونەتە سەر رێرەوی دەستوور و مامەڵەی نیشتمانی و وەرگرتنی ماف و جێبەجێکردنی ئەرک، نابێ ئەو مەنتیقە زاڵبێت لە سیاسەتکردندا لەگەڵ هەرێم. هەرێم بەشێکە لە عێراق و گەلی کورد بەشێکە لە گەلی عێراق. ئەو بەشەی گەلی عێراق و تەواوی گەلی عێراق لەسەر بنەمای دەستوور پەیوەندییان رێکخراوە. بۆیە لەسەر حکومەتە کە دەست بە گفتوگۆ بکات لەسەر بنەمای دەستوور. هەرێمیش لەسەریەتی دەستپێبکات و ئەنجامی ئەوەی قبوڵ بێت کە دەستوور دەیڵێت.
رووداو: کێ زیانمەندە لە دواخستنی گفتوگۆ؟
نووری مالیکی: مادام ئامادەگی هەیە بۆ گفتوگۆ، هەموو عێراق زیانمەندە لە دواخستنی. بەڵام ئەگەر لەماوەی گفتوگۆدا بۆمان دەرکەوت یاخیبوون لە دەستوور و رەتکردنەوەی ماددەکانی و چوارچێوەکانی هەیە، ئەوکات بەهەموومان دژی ئەو لایەنە دەبین کە دەستوور رەتدەکاتەوە.
رووداو: لە راگەیاندنی کۆتاییهاتنی شەڕی داعشدا ناوی پێشمەرگەتان لەبیرنەکرد، ئەمەش هاوسۆزی و چاوەڕوانییان بۆ ئێوە لە کوردستان دروستکرد. ساڵی ٢٠١٠ سەرۆک بارزانی رۆڵی هەبوو لە سەرخستنی ئاشتەوایی نیشتمانی لە عێراقدا و مام جەلالیش بەردەوام ئەو رۆڵەی دەبینی، ئێوە دەستپێشخەری دەکەن بۆ ئاشتەوایی نیشتمانی؟ سڵاوم هەیە بۆ کاک نێچیرڤان و هەموو ئەوانەی بەشدارن لە حکومەتدا
نووری مالیکی: کاتێک باسی پێشمەرگەم کرد لە شەڕی دژی داعشدا، چاکەیەکی بێبەرامبەرم لەگەڵ پێشمەرگەدا نەکرد. چونکە ئەوان بەشی خۆیان بەشدارییانکردووە. عەشیرەتەکان و حەشد و سوپا و پۆلیسیش بەشدارییانکرد. بۆیە کاری بەویژادانانە ئەوەیە کە ناوی هەموو ئەوانە بهێندرێت کە چەکیان لەدژی ئەو داعشە بەرزکردەوە کە عێراق و عێراقییەکانی کردبووە ئامانج. من پشتیوانی قسەکەت دەکەم و کاری لەسەردەکەم. لێدوانەکانم بەو ئاراستەیەدان و لەگەڵ کەسانی پەیوەندیداریش بەو ئاراستەیەدا قسەدەکەم. لە ئەنجوومەنی سیاسەتدانان و لە ئەنجوومەنی سەرۆکایەتیی کۆماریشدا هەر گوتوومانە دەبێ لەوەی روویدا سوودوەربگرین بۆئەوەی بازبهاوێین بۆ ئایندەیەک کە تێیدا پێکهاتنەوەی راستەقینە و بنچینەیی لەنێو
ئێستا کات لەبەرژەوەندیی چارەسەرکردنی کێشە و کەموکوڕییەکاندایە. من پێموایە زۆری پێناچێت و بەمزووانە بەغدا ئەو رۆڵە دەبینێ. کۆمەڵگەی عێراقی و لەنێو پرۆسەی سیاسیی عێراقدا دروستبکات. پێشموایە کەس لە بنەمای پێکهاتنەوە و یەکلاکردنەوەی کێشەکان یاخی نابێت. لە هاوپەیمانیی نیشتمانی دەستپێشخەرییەکمان هەبوو بۆ یەکلاکردنەوەی نیشتمانی. لەڕاستیدا یەکلاکردنەوەی نیشتمانی تەنیا بۆ عەرەبی سوننە و شیعە نییە، بەڵکو بۆ هەموو پێکهاتەکانی گەلی عێراقە و گەلی کوردیش بەشێکە لەو پێکهاتەیە. بۆیە پێویستە لەگەڵ کوردیش پێکهاتنەوە و یەکلاکردنەوە، بە ئاراستەی دروستکردنی وڵاتێکی سەقامگیر، هەبێت. هەموومان هەم کورد و هەم شیعە و هەم سوننە خوێنی زۆرمان دا و مەینەتیی زۆرمان کێشا. هێشتاش مەترسیی تیرۆر و دەستتێوەردانی دەرەکی لە کاروباری عێراقدا ماوە. من پێموایە یەکێک لەو شتانەی کە پێویستە لەسەری پێکبێین و لەسەری بڕۆین ئەوەیە کە وابکەین کەسمان پێویستمان بەوە نەبێت کە خەڵکێک لە دەرەوە بیانەوێ پەیوەندییەکانی نێوانمان لە ئاستێکی بەرز و باشدابێت. بەڵکو دەبێ خۆمان کە عێراقین بمانەوێ باشترین پەیوەندیمان پێکەوەهەبێت. چونکە دەرەوە هەریەکەیان مەرام و ئەجێندایەکیان هەیە. دەبێ ئەجێندای ئێمەی عێراقی بریتی بێت لە پێکهاتنەوە و لێبووردەیی و لە ئاستی نیشتمانیدا مانەوە. بۆئەوەی بتوانین زۆر شت بۆ گەلەکەمان بکەین. گەلی کوردیش شایانی زۆر شتە.
رووداو: کۆبوونەوەیەکی سێ سەرۆکایەتییەکەتان هەبوو بۆ گفتوگۆکردن لەسەر کێشەکانی عێراق، بەڵام هەموو لایەنەکان ئامادەی کۆبوونەوەکە نەبوون و دەشگوترێ لە کۆبوونەوەکەدا ئێوە دژی دواخستنی هەڵبژاردن بوون، ئەمە راستە؟
نووری مالیکی: من
پشتیوانی لەو مەنتیقە ناکەین کە ئەوەی زۆرتر دژی کورد بێت دەنگی زۆرتر کۆدەکاتەوەپێداگیرترین کەسم لەسەر ئەنجامدانی هەڵبژاردن لەکاتی خۆیدا. رەنگە هەندێک هەبن موجامەلە بکەن و بەڕواڵەت بڵێن هەڵبژاردنمان دەوێ، بەڵام لەناخەوە نەیانەوێ. من بەڕواڵەت و لەناخەوە لەگەڵ هەڵبژاردنم. چونکە دەزانم دواخستنی هەڵبژاردن ئەنجامی وێرانکەری دەبێت بۆ پرۆسەی سیاسی. چونکە ئەگەر هەڵبژاردن نەکەین و پرۆسەی دەستاودەستکردنی ئاشتییانەی دەسەڵات نەبێت، چۆن دەتوانین حکومەت و پەرلەمانێکی نوێمان هەبێ؟ لە هەڵبژاردنی سێ سەرۆکایەتییەکەدا باسی پرسی نیشتمانیی دیکەش کران، بەڵام مژاری سەرەکی لەبارەی هەڵبژاردنەوە بوو. لە کۆبوونەوەکەدا رای جیاواز دەرکەوتن. هەبوون دەیانگوت لەبەر ئەو رەوشەی تێیداین، بەهۆی ئاوارەکان و ناسەقامگیری و رەوشی کوردستانەوە ناتوانین هەڵبژاردن بکەین. بەڵام رایەکیش هەبوو دەیگوت رەوشی ئێستا خراپتر نییە لەو رەوشەی ساڵانی ٢٠٠٥ و ٢٠١٠ هەبوون و هەڵبژاردنیان تێدا ئەنجامدرا، بۆیە دەبێ هەڵبژاردن هەر بکرێت. ئێمە کە دەڵێین دەبێ هەڵبژاردن بکرێت، سەرەڕای ئەوەی رێز لەو بۆچوونە دەگرین کە لەبەر رەوشی ئاوارەکان و شتەکانی دیکە پێیوایە نابێ هەڵبژاردن بکرێت، بەڵام پێمانگوتن دەریچەیەکی یاساییمان بۆ بدۆزنەوە تا دوایبخەین. پرسیارمانلێکردن دەریچەیەکی یاسایی هەیە؟ راستییەکەی قسەکە زۆرتر لەسەر ئەوەبوو کە دەریچە یاساییەکە چییە و دەرکەوت ئەو دەریچەیە نییە. بەڵام حکومەت بڕیاریداوە رۆژی ١٢/٥/٢٠١٧ هەڵبژاردن بکرێت و هەندێک مەرجی داناون، وەک مەسەلەی ئاوارەکان و ئاوەدانکراوە و ئەو چەکەی بەدەست میلیشیاکانەوەیە و شتی دیکە. ئەو بڕیارە دەبێ بچێتە پەرلەمان و دەنگی لەسەربدرێت و بێتەوە سەرۆکایەتیی کۆمار و لێرە مەرسوومی کۆماریی بۆ دەربچێت. نازانین پەرلەمان ئەو وادەیە قبوڵدەکات یان شتەکە دەکەوێتە نێوان حکومەت کە دەیەوێ رۆژی ١٢/٥ هەڵبژاردن بکرێت و پەرلەمان کە رەنگە ئەو وادەیەی قبوڵ نەبێت. بەڕاشکاوی پێتدەڵێم زۆرینە لە کۆبوونەوەی سێ سەرۆکایەتییەکەدا لەگەڵ ئەنجامدانی هەڵبژاردندا بوون، بەڵام شتەکە یەکلایی نەبووەوە. ئەوە دەبێ ئەوکاتە یەکلایی ببێتەوە کە کۆبوونەوەی پەرلەمان دەکرێت.
بۆیە لەسەر حکومەتە دەست بە گفتوگۆ بکات لەسەر بنەمای دەستوور. هەرێمیش لەسەریەتی دەستپێبکات و ئەنجامی ئەوەی قبوڵ بێت کە دەستوور دەیڵێت
رووداو: بۆ ئێوە گرنگیی هەڵبژاردن لە چیدایە و دەتوانێ چی لە عێراقی ئایندەدا یەکلایی بکاتەوە؟ خەون بە چییەوە دەبینیت بۆ ئایندەی عێراقی پاش هەڵبژاردن؟
نووری مالیکی: من و هەر چاودێر و سیاسییەکی دیکەی بەشدار لە پرۆسەی سیاسیدا کە بڕوای بە دیموکراسی هەبێت بۆ دەستاودەستکردنی دەسەڵات بەشێوەی ئاشتییانە، بە بایەخی زۆرەوە لەسەر هەڵبژاردن رادەوەستێت. چونکە بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن و ئەنجامەکانی چۆن بن، پرۆسەی سیاسیش بەوجۆرە دەبێت. من پشتگیری لە بیرۆکەی زۆرینەی سیاسی دەکەم. زۆرینەی سیاسیش بەمانای زۆرینەی شیعە یان سوننی یان عەرەبی یان کوردی نایەت، بەڵکو بریتییە لە زۆرینەیەک کە لە شیعە و سوننە و عەرەب و کورد و کریستیانەکان و تورکمان و شەبەک و سابیئە و ئێزدییەکان پێکدێت. جا ئەم زۆرینەی سیاسییە چۆن پێکدێت؟ بێگومان لەڕێگەی هەڵبژاردنەوە دەبێت. ئەگەر هاووڵاتی لە گرنگیی چارەسەرکردنی ئەو کێشەیە تێگەیشت کە لەوەتەی دەوڵەتی عێراقی نوێ دامەزراوە هەیە و ناوی موحاسەسەیە و ئەو موحاسەسە خراپە قەت سیستمێکی سیاسی و حکومەتێکی سەقامگیری نەداوینەتێ، ئەوکات دەبێ لە چوارچێوەیەکی دیموکراسییانەدا خۆمانی لێ رزگاربکەین. دیموکراسی دەڵێت ئەوەی زۆرینەی سیاسیی هێنابێت دەتوانێ حکومەت پێکبهێنێت و ئەوانیدیکە دەچنە پەرلەمان و دەبنە ئۆپۆزیسیۆن. وەدەستهێنانی زۆرینەی سیاسی دەبێ لەڕێگەی هەڵبژاردنەوە بێت. دەستاودەستکردنی ئاشتییانەی دەسەڵات تەنیا لەڕێگەی هەڵبژاردنەوە دەکرێت. ئەگەر هەڵبژاردن رابوەستێت، دەکەوینە نێو توونێلێکی دەستوورییەوە کە چارەسەری نابێت تەنیا بەوە نەبێت کە نەتەوە یەکگرتووەکان تەدەخول بکات.
رووداو: ئێوە هەرچەندە ناکۆکیشتان هەبووبێت لەگەڵ هەرێمی کوردستان، لە رابردوودا نەتانگەیاندە ئەوەی کە دەرمانی لێ ببڕن یان پەنا بۆ ئەو رێوشوێنانەی وەکو ئێستا ببەن کە سزادانی بەکۆمەڵی خەڵکی کوردستانە، ئەم بنەمای سزانەدانی بەکۆمەڵە تاکتیک بووە لەلای ئێوە یان ئەخلاقی سیاسییە؟
مادام ئامادەگی هەیە بۆ گفتوگۆ، هەموو عێراق زیانمەندە لە دواخستنی
نووری مالیکی: پێش هەموو شتێک گەلی کورد گەلی ئێمەیە. بە سەرکردەکانی کوردیشم گوتووە، ئەوەی بۆ کورد خەرج بکرێت ئەگەر زیادەشی تێدابێت بەخەسارنەچووە. چونکە کورد بەدرێژایی مێژوو ئازاریان بینیوە و قوربانییانداوە. هەر لە ئەنفالەوە بگرە تا دەگاتە کیمیاباران و شەڕی شاخ. بەڵام کاتێک هاتینە نێو دەوڵەتێکی دەستووری کە تێیدا پەیوەندیی نێوان پێکهاتەکان و پارێزگاکان و هەرێم، کە ناسنامەیەکی فەرمیی وەرگرت، رێکخرا، ئەوکات رێگەی پشتپێبەستراو ئەوەیە کە سەروەت و سامانی عێراق لە باشوور و نێوەڕاست و باکوور لەوەدا کۆبکرێتەوە کە پێیدەڵێن بودجە. لەو بودجەیەدا داهاتەکانی عێراق کۆدەکرێنەوە و بەپێی رێژەی دانیشتووان دابەشدەکرێن. کورد ئەو بەشەی خۆیان وەردەگرن کە کاتی خۆی بە رێژەی لەسەتا حەڤدە بڕیاری لەسەردراوە. ئێستا حکومەت دەڵێ رێژەی دانیشتووانیان کەمترە لەوە. ئەمە مەسەلەیەکە بۆ پەرلەمان بەجێهێڵدراوە. بەڵام ئێمە لە بودجەدا شتێکمان نییە بەناوی مووچەی فەرمانبەران یان مووچەی پێشمەرگەوە. تەنیا ئەوەمان هەیە کە پشکی هەرێم لەسەتا حەڤدەیە، لە کۆی داهاتەکان و پاش جیاکردنەوەی نەفەقاتی سیادی. ئەو لەسەتا حەڤدەیە دەدرێتە هەرێم و ئەوانیش بۆخۆیان خەرجیدەکەن لە مووچەی فەرمانبەران و پێشمەرگە و ئاوەدانکردنەوە و بیناسازی و کشتوکاڵ و پیشەسازی. مەسەلەی مووچە بەداخێکی زۆرەوە لەلایەن هەندێک لە برا سیاسییە کوردەکانمانەوە خراپ بەکارهێندرا و گوتیان حکومەت مووچەی بڕیوین. ئێمە بڕگەیەکمان نییە ناوی مووچەبڕین بێت. بەڵکو پشکمان هەیە، کە بریتییە لە لەسەتا حەڤدە کە دەدرێتە هەرێم و خۆیان بڕیاردەدەن لەسەر خەرجکردنی بۆ مووچە یان غەیری مووچە. لەبەرامبەر ئەمەدا دەبێ هەرێم داهاتی ئەو نەوتەی بەرهەمیدەهێنێت بنێرێتە نێو بودجەی دەوڵەتەوە. واتە ئەو نەوتەی هەیانە دەیدەن و لەبەرامبەردا لەسەتا حەڤدەی بودجە وەردەگرن. جا ئەگەر سەت هەزار بەرمیل بفرۆشن یان یەک ملیۆن بەرمیل، ئەوان لەسەتا حەڤدەی خۆیان هەر وەردەگرن. ئەمە وادەکات پەیکەری دەوڵەت پێکەوەگرێدراوبێت کە بریتییە لە کۆکردنەوەی هەموو داهاتەکان و
کاتێک باسی پێشمەرگەم کرد لە شەڕی دژی داعشدا، چاکەیەکی بێبەرامبەرم لەگەڵ پێشمەرگەدا نەکرد. چونکە ئەوان بەشی خۆیان بەشدارییان کردووەدابەشکردنەوەی لەسەر بنەمای رێژەی دانیشتووان. کەواتە شتێکمان نییە ناوی مووچەبڕین و دەرمانبڕین بێت. بەداخەوە ئەوەی کە هەیە بریتییە لەوەی کە نزیکەی چوار ساڵە هەرێم نەوت دەفرۆشی و داهاتەکەی ناخاتە سەر بودجەی دەوڵەت. بۆیە ئاساییە کە کاتێک حکومەت و پەرلەمان بودجە دادەنێن، تەماشابکەن رێژەی داهاتی داهاتوو لە هەرێمەوە سفرە ئەوکات رێژەی بودجەکەی بە سفر دادەنێن. کێش زیانمەند دەبێ لەمە؟ هاووڵاتی و پێشمەرگە و فەرمانبەری کورد زیانمەندە. بۆیە پێویستە برایان لە هەرێم بکرێنەوە و لە چوارچێوە یاسایی و دەستوورییەکاندا کاربکەن. پێویستە داهاتە نەوتییەکانی هەرێم، با کەمتریش بێت لە سەت هەزار بەرمیل بنێرن و قبوڵە، ئەوکات پشکی تەواوەتیی خۆیان وەردەگرن. چونکە گەلی عێراقی، کورد بێت یان عەرەب، مافی خۆیەتی بەشێوەی یەکسان سوودمەندبێت لە بودجەی دەوڵەت.
رووداو: کەواتە تۆ لەگەڵ بڕینی دەرمان و بودجەدا نیت کە ئێستا لەلایەن حکومەتی عێراقەوە پیادەدەکرێت؟ هەوڵی کردنەوەی دەرگاکان و پێکهاتنەوە و تێپەڕاندنی ئەم دۆخە دەدەیت؟
نووری مالیکی: من دژی بڕینی کۆمەک و پشکی کوردستانم، بەڵام دەبێ روون و راشکاوبین کە ئەمە بەو مەرجە دەکرێت کە هەرێمیش داهاتەکانی بنێرێت. ئەگەر ئەو داهاتانە نێردران، دەبێ حکومەت پشکی هەرێم بەتەواوەتی بنێرێت و وەکو بەشەکانی دیکەی عێراق ئاگای لە هەرێم بێت.
رووداو: زۆر کەس بە ئەدای مام جەلال لە عێراقدا سەرسام بوو. حکومەتی هەرێمی کوردستان دەستپێشخەریی کردووە بۆ دیالۆگ، ئێوەش داوای ئاشتەوایی نیشتمانی دەکەن، بۆچی نابنە حەکەم و ئەگەر سەرینەگرت بە کۆنفرانسێکی رۆژنامەڤانی روونی ناکەنەوە کە کێ نایەتە پێشەوە؟
پێویستە لەگەڵ کوردیش پێکهاتنەوە و یەکلاکردنەوە، بە ئاراستەی دروستکردنی وڵاتێکی سەقامگیر، هەبێت
نووری مالیکی: لە سەرۆکایەتیی کۆمار کۆبوونەوەیەکمان هەبوو لەسەرئەوەی کە چۆن ئەو گۆمە مەندەی نێوان هەرێم و حکومەتی ناوەندی بشڵەقێنین. ئەوەبوو داوامان لە سەرۆککۆمار دکتۆر فوئاد مەعسووم کرد بانگهێشتی هەردوولا بکات بۆ گفتوگۆ، بە ئامادەبوون و بەدواداچوونی خۆی. بۆئەوەی گفتوگۆیەکی جدی لەسەر بنەما دەستوورییەکان دەستپێبکات. پێموایە بەڕێز سەرۆککۆمار ئەو رۆڵە دەبینێ. هیوادارم حکومەتی ناوەندی و هەرێم وەڵامدانەوەیان هەبێت بۆ دانیشتن لەدەوری مێزی گفتوگۆ و لەژێر چەتری دەستووردا نەک لە دەرەوەی چوارچێوە دەستوورییەکان. • رووداو: ئەگەر لایەنی عێراقی وەڵامینەدایەوە، وەک نووری مالیکی، کە بەحوکمی رابردووەکەت بەبێ پۆستیش هەر کاریگەریی گەورەت هەیە، هەروا دادەنیشیت و لە تەلەڤزیۆنەکانەوە سەیردەکەیت یان هەڵوێستت دەبێت؟
نووری مالیکی: ئێمە کە بڕوامان بە یەکێتیی خاکی عێراق و یەکێتیی گەلی عێراق بە گەلی کوردیشمانەوە هەیە، راناوەستین و بەردەوام دەبین لەسەر نزیککردنەوەی تێڕوانینەکان لەیەکدی و دۆزینەوەی چارەسەر بۆ کێشەکان و بەردەوامیی پرۆسەی ئاوەدانکردنەوە و دابینکردنی خزمەتگوزاری و چەسپاندنی سەقامگیری بۆ هەموو رۆڵەکانی گەلی عێراق. بەهیوای خوا بەردەوام دەبین لەسەر گوشار دروستکردن لەسەر هەموو لایەنەکان بۆ یەکتربینین و کۆبوونەوە لەدەوری مێزی گفتوگۆ لەژێر چەتری دەستوور و لەسەر بنەمای پێدانی مافەکان. لە حکومەتی قبوڵناکەین هیچ مافێکی کورد بخوات و لە هەرێمیش قبوڵناکەین مافی پێکهاتەکانی دیکە بخوات. هەمووشمان پەیوەندییەکانمان لەسەر بنەمای دەستوور رێکدەخەین.
ئەگەر هەرێم پێشبکەوێت کاریگەریی لەسەر هەموو عێراق دەبێت و ئەگەریش لە هەرێم شتێکی نەرێنی رووبدات کاریگەریی لەسەر هەموو عێراق دەبێت
رووداو: کەواتە ئێوە دژی ئەوەن کە ئازاردانی کورد ببێتە کەرەستەی کۆکردنەوەی دەنگ لە هەڵبژاردندا؟
نووری مالیکی: مەنتیق و رێبازی ئازاردانی کورد بۆ کۆکردنەوەی دەنگ لەڕووی ئەخلاقی و نیشتمانی و شەرعییەوە جائیز نییە. هەق بە ناهەق داواناکرێت. پرۆسەی سیاسی بەوشێوەیە بەڕێوەناچێت کە بەسزادانی ناهەقانەی گەل دەنگ بەدەستبهێندرێت. پرۆسەی سیاسیی راستەقینە کە پێویستە فێری ببین ئەوەیە کە بزانین چۆن خۆمان دەگەیەنینە ئاستی ئیرادە و نێو دڵی هاووڵاتی، ئەویش بە پێشکەشکردنی پرۆژە و چارەسەرکردنی کێشەکان، نەک لەسەر بنەمای ئاڵۆزکردنی کێشەکان بۆ سوودوەرگرتن لەو گوشارەی لەسەر هەندێک سەرکردەی کورد دروستبووە.
رووداو: ئەی چاوەڕواندەکەن هەڵوێستی ئەمریکا و بەریتانیا و فەرەنسا و ئەڵمانیا چی بێت بەرامبەر عێراق؟
نووری مالیکی: ئەوەی من گوێم لێبووە و بەپێی لێدوانە فەرمییەکانی ئەمریکا و بەریتانیا و وڵاتانی ئەوروپا و وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی و لێدوانەکانی کەسانی وەک ئێمەش، هەمووان جەخت لەسەر پێویستی گفتوگۆ دەکەنەوە. جیهان بە قووڵایی دیموکراسیی خۆیەوە لەوە تێدەگات کە کێشەکان بە لوولەی تفەنگ و تۆپ و دەبابە چارەسەرناکرێن، بەڵکو لەڕێگەی گفتوگۆ و مەنتیق و کارکردن بەو چوارچێوە دەستووری و یاساییانە دەکرێت کە شێوازی پەیوەندیی نێوان پێکهاتەکانی گەلی عێراقیان تێدا رێکخراوە. پێموایە ئێستا هەموو جیهان داوادەکات پەلەبکرێت لە دەستکردن بە گفتوگۆ لەنێوان هەرێم و حکومەتی عێراق بۆئەوەی رەوشەکە لە چوارچێوەی دەستووردا ئاسایی بکرێتەوە.
پێمباشە مووچەکان بەخێرایی بگەیەندرێنە هەرێم. لەپێناوی ئەوەی دۆخێکی دەروونیی سەقامگیر دروستبکرێت. خەڵکیش موحتاجە. بەبێ مووچە خەڵک ناتوانن بژین
رووداو: خەڵک بێزار بووە لە شەڕی تائیفی و ناکۆکییە بەردەوامەکانی بەغدا و هەولێر. دەکرێ وەک حیزبە گەورە شیعەکان لەگەڵ حیزبە گەورە کوردییەکان رێکبکەون لەسەر دانانی میکانیزمێک بۆ دروستکردنی هاوئاهەنگیی سیاسی و رەواندنەوەی قەیرانەکان؟
نووری مالیکی: بەدڵنیاییەوە دەکرێ و پێویستیشە ئەو لایەنە بەڕێز و دۆست و برایانەی باستکردن پێکەوە کاربکەین بەئاراستەی دروستکردنی هەماهەنگییەکی نوێ بۆ هاوکاریکردن و تەواوکردنی یەکدی. بۆئەوەی پرۆژەیەکی نیشتمانیی عێراقی دروستبکەین کە یەکێتیی سەروەریی عێراق و بەرژەوەندییەکانی تەواوی عێراقییەکان بپارێزێ. کۆتاییش بەو هەستەوەری و ناکۆکییانە بهێنێت کە بەهۆی هەندێک هەڵسوکەوتی تائیفییەوە دروستبوون. پێویستە هەمووان لەسەر بنەمای نیشتمانی کاربکەن و خۆیان بەدووربگرن لە کارکردن لەسەر بنەمای تائیفی و دەرماگیرانە. هەمووعێراقییەکان هاوتان، جا کورد بێت یان ئێزدی یان موسڵمان یان شیعە بێت یان سوننە. ئەمە ئەو ئەرکەیە کە کاری لەسەردەکەین و لەگەڵ هەموو برایانمان قسەی لەسەردەکەین. لەڕێگەی ئێوەشەوە رووی دەمم دەکەمە حیزب و جووڵانەوە کوردییەکان، لە پارتی دیموکراتەوە بگرە تا یەکێتیی نیشتمانی و گۆڕان و کۆمەڵی ئیسلامی و هەموو حیزبە کوردییەکانی دیکە و داوایانلێدەکەم هەریەکەیان لەلای خۆیەوە بە ئاراستەی ئەو پرۆژە نیشتمانییەدا هەنگاوبنێت کە مافەکان دەستبەردەکات و ناهێڵێ ئەوانەی لەم وڵاتەدا شەریکن زیانیان پێبگات.
رووداو: لەو پرۆژە نیشتمانییەدا کە باسیدەکەیت بەرپرسیارێتی مالیکی و بارزانی و هێرۆخان و عومەری سەید عەلی و عەمار حەکیم و سەرکردەکانی دیکە چییە؟
نووری مالیکی: مادام جیا لە ناسنامە نەتەوەییەکانی هەریەکەمان، جووڵانەوەکانمان بە عێراقی دەزانین، مادام خۆمان پێ جووڵانەوەی سیاسیی نیشتمانییە، پێویستە لەسەرمان دەرگای هاوکاری و لێکتێگەیشتن بەڕووی یەکدیدا بکەینەوە. پێویستە لەسەرمان هەموو هەوڵێک بدەین هەموو ئەو پەنجەرانە دابخەین کە لێیانەوە ناکۆکی و ململانێکان دزەدەکەن. پێویستە لەسەرمان پێکەوە هاوکاربین بۆ دەستپێکردنی پرۆژەیەکی نیشتمانی کە وابکات رێز لە ئیرادەی دەرەکی و وڵاتانی دیکە بگرین بەڵام نەبینە درێژکراوە و پاشکۆی ئەوان لە عێراقدا. پەیوەندیی باشمان لەگەڵ ئەو دەوڵەتانەدا دەوێت، بەڵام گرنگ ئەوەیە کە ئەو حیزبە نیشتمانییە عێراقییانە بەرپرسن لە بەرهەمهێنان و دەرچوواندنی پرۆژەیەکی نیشتمانیی عێراقی کە هەمووان کۆدەکاتەوە نەک لێکیان بترازێنێت.
داوا لە حکومەت دەکەم و لەڕێگەی ئێوەشەوە تەنانەت داوا لە هەرێمیش دەکەم کە چارەسەری گەندەڵی بە دامودەزگا بکەن نەک بە میدیا
رووداو: مام جەلال بەوە ناسرابوو کە دەیتوانی شیعە و سوننە لەسەر یەک مێز کۆبکاتەوە و گرژییە تائیفییەکان بڕەوێنێتەوە، رێی تێدەچێت ئێوە، کە بڕواتان بە ئیسلامە و لە ئیسلامیشدا ئاشتکردنەوە ئیشی خێرە، ببینم لە هەولێر هەموو لایەنە ناکۆکەکان لە دەوری مێزێک کۆبکەیتەوە؟
نووری مالیکی: بێگومان ئەمە ئیشی خێرە. ئیسلام و مرۆڤایەتیش هانی ئیشی خێر دەدات و بانگەشەی بۆ دەکات و پاڵنەرە بۆی. چارەسەرکردنی کێشەکانی نێوان پێکهاتەکان و کێشەکانی نێوان هەرێم و حکومەتی ناوەندیش بێگومان ئیشی خێرە. خوێنڕشتن رادەگرێ و مەینەتییەکان کەمدەکاتەوە و وادەکات هاووڵاتییان لە کوردستان و باشوور و نێوەڕاست و رۆژئاوای عێراق ئومێدیان بە ژیان پەیداببێتەوە. ئومێد دەبەخشێ و ژیانیش بەبێ ئومێد بێهوودەیە. خەریکە عێراقییەکانیش بەهۆی کەڵەکەبوونی مەینەتییەکانیانەوە وردە وردە ئومێد لەدەستدەدەن. پێویستە لەپێناوی ئومێدبەخشینەوە بە هاووڵاتیانی عێراق هاوکاریی یەکدی بکەین. دەربارەی دەستپێشخەریش، لەڕاستیدا من دەستپێشخەرم و قسەی لەسەردەکەم. بەڵام دەستپێشخەری پێویستی بە هەندێک ئامادەکاری هەیە، وەک نزیککردنەوەی قەناعەتەکان و دۆزینەوەی هەندێک چارەسەر بۆ ئەو کێشانەی هێشتا رێگری دەکەن. لەگەڵ ئەوەشدا هەستدەکەم زۆر نزیک بووینەتەوە لە کردنەوەی دەرگای گفتوگۆ لەنێوان حکومەتی هەرێم و حکومەتی ناوەندیدا، بە پشتیوانی و هاندان و پاڵنانی ئەو حیزبانەی ئێوە ناوتانهێنان.
لە حکومەتی قبوڵناکەین هیچ مافێکی کورد بخوات و لە هەرێمیش قبوڵناکەین مافی پێکهاتەکانی دیکە بخوات
رووداو: چ پەیامێکت هەیە بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان و بۆ نێچیرڤان بارزانی و قوباد تاڵەبانی؟
نووری مالیکی: سڵاوم هەیە بۆ کاک نێچیرڤان و هەموو ئەوانەی بەشدارن لە حکومەتدا. دەمەوێ شتێک بەڕاشکاوی بڵێم. ئەویش ئەوەیە کە ئەگەر هەرێم پێشبکەوێت کاریگەریی لەسەر هەموو عێراق دەبێت و ئەگەریش لە هەرێم شتێکی نەرێنی رووبدات کاریگەریی لەسەر هەموو عێراق دەبێت. بەپێچەوانەکەشی راستە. ئەوەی بە نەرێنی لە بەغداش رووبدات کاریگەریی لەسەر هەرێم دەبێت. بۆیە هیوای سەرکەوتنیان بۆ دەخوازم. هیواداریشم چارەسەر بدۆزنەوە بۆ ئەو کێشانەی لەدوای ئەنجامدانی گشتپرسییەوە هەروا زۆرتر و گەورەتر دەبن. ئەو رووداوانەی ئەمدواییەش کە روویاندا، وەک سووتاندنی بارەگاکان و شکاندن و تێکدان، هەرچەندە رێز لە ئیرادەی هەموو خەڵک دەگرین، بەڵام شتەکە لەدەست حکومەتدا دەمێنێتەوە، کە پێویستە بەخێرایی چارەسەر بۆ کێشەی بژێویی خەڵک بدۆزێتەوە. چارەسەریش بۆ ئەو حاڵەتی دڵەڕاوکێیە بدۆزێتەوە کە رۆڵەکانی هەرێمی گرتووەتەوە. پێویستە حکومەت ئەوەش بەهەند وەربگرێت کە چۆن وادەکات هەموو پێکهاتەکان بەشداربن لە پرۆسەی سیاسیدا. بەداخەوەین و ئەوە ئازارماندەدات کە دەبیستین وەزیرەکانی گۆڕان کشانەوە، سەرۆکی پەرلەمان دەستی لەکارکێشایەوە، خۆپیشاندەران لێیاندرا. ئەو رووداوانە مەترسیدارن. ئێمە بە دڵەڕاوکێی زۆرەوە دەیانشۆپێنین. پێشمانوایە پێویستە حکومەت هەنگاوەکانی بەو ئاراستەیەدا بهاوێت کە سەقامگیریی تەواوەتی بگەڕێنێتەوە بۆ کوردستان و دۆخی نێوخۆیی کورد وا رێکبخاتەوە کە ئامادەبێت بۆ دەستکردن بەو گفتوگۆیەی دەبێ لەگەڵ بەغدا دەستی پێبکرێت.
دەرفەتێکی گرانبەها لەبەردەم گەلی کورددایە و پێویستە سەرکردەکانی کورد ئەو دەرفەتە لەدەستنەدەن و هەموو هەوڵێک بدەن بۆئەوەی پارێزگاریی لێبکەن، تاوەکو کۆتایی پێنەیەت.
رووداو: حەیدەر عەبادی هەموو رۆژانی سێشەممەیەک لە کۆنفرانسە رۆژنامەڤانییەکانیدا دەیگوت مووچەی کوردستان دەنێرم، کەچی کە مامۆستایان هاتنە سەرشەقام، گوتی ناتوانین مووچە بنێرین، ئێوە راتان لەسەر ئەمە چییە؟
نووری مالیکی: من بۆم روونکردیتەوە سەبارەت بەو کێشەیە، من پێمباشە مووچەکان بەخێرایی بگەیەندرێنە هەرێم. لەپێناوی ئەوەی دۆخێکی دەروونیی سەقامگیر دروستبکرێت. خەڵکیش موحتاجە. بەبێ مووچە خەڵک ناتوانن بژین. بەڵام ئەو گرێیە ماوە. گرێی ئەوەی کە مووچە و پشکی تەواوەتیت دەدەمێ و تۆش داهاتی نەوتی بەرهەمهێندراو لە هەرێم بدەیە. ئەگەر حکومەتی هەرێم گەرەنتی بدات کە ئەو داهاتە دەدات و لەبەرامبەردا پشکی لەسەتا حەڤدە وەردەگرێ، ئەوکات مەسەلەی مووچەش بەشێوەیەکی ئاسایی چارەسەردەبێت.
رووداو: لەدوای رووداوەکانی ١٦ی ئۆکتۆبەرەوە لە خورماتوو و ناوچەکانی دیکە هێزە چەکدارەکان زۆر ماڵیان سووتاندن و پێشێلکاری کران، کەچی کەسیش نەگیرا و سزانەدرا. پەیامی ئێوە بۆ خەڵکی خورماتوو چییە؟
نووری مالیکی: پێویستە لێکۆڵینەوە بکرێت. ئاگاداریشم لێکۆڵینەوە لەسەر ئەوە دەستیپێکردووە کە کێ دەستیکردووە بە پرۆسەی سووتاندن و بوردومانکردن و سوتاندنی ماڵان. ئەمە پاکتاوی نەژادییە و بەتووندی رەتیدەکەینەوە. هیواداریشین کورد و تورکمان و عەرەب لە کەرکووک و دووزخورماتوو و هەموو ناوچەکە پێکەوەبژین. بەڵام بەڕاشکاویش هۆشداری دەدەم سەبارەت بە پەیدابوونی هەندێک رێکخراوی گەنجانەی تووندئاژۆ کە خەسڵەتی دەمارگیرانەیان هەیە. رەنگە ئەوانە کێشە دروستبکەن لەنێوان تورکمان و عەرەب و لەنێوان عەرەب و کورددا. هیوادارم بە پشتیوانی و سەرپەرشتیی راستەوخۆی حکومەت لێکتێگەیشتن لەنێوان کورد و عەرەب و تورکمان لەو ناوچەیەدا دروستبێت، بۆئەوەی جۆرێک لە سەقامگیری دروستببێت و دڵەڕاوکێ و ترس لەنێو ئەو خێزانانەدا کەمببێتەوە کە کراونەتە ئامانج. بەڕاشکاوییەوە ئەوەی لە خورماتوو بەسەر کورد یان تورکمان دێت نیگەرانی کردووین. ئەوەی من ئاگاداربم لیژنەیەکی لێکۆڵینەوە پێکهێندراوە و رێوشوێنیش گیراوەتەبەر بەرامبەر ئەوانەی ماڵان دەسووتێنن.
رووداو: لەگەڵ ئەوەدان کە قەدەخە لەسەر گەشتە نێودەوڵەتییەکانی فڕۆکەخانەکانی کوردستان هەڵبگیرێت و ئەوەی کە کراوە بە کارێکی مرۆیی و ئیداریی دروست دەزانن؟
پێویستە لەسەرمان هەموو هەوڵێک بدەین هەموو ئەو پەنجەرانە دابخەین کە لێیانەوە ناکۆکی و ململانێکان دزەدەکەن
نووری مالیکی: سەیرکە بەڕاستی بەداخەوەین کە ئەو قەدەخەیە هەیە لەسەر ئەو فڕۆکانەی دێنە هەرێم، لە سلێمانی و هەولێر. هیواداریشین هەرێم لەڕووی گواستنەوەوە بە باشترین شێوە بە جیهانەوە بەسترابێتەوە. بەڵام دیسان دەگەڕێینەوە بۆ ئەسڵی مەسەلەکە. ئەویش ئەوەیە کە قەیران و کێشەیەک هەیە. کێ فڕۆکەخانەکان بەڕێوەدەبات؟ کێ دەروازە سنوورییەکان بەڕێوەدەبات؟ دەستوور دەڵێت دەسەڵاتی بەڕێوەبردنی فڕۆکەخانەکان و دەروازە سنوورییەکان فیدراڵییە. هەرێمیش دەڵێت هەرێم لێیان بەرپرسیارە. ئەمە خاڵی ناکۆکییەکەیە. من ئامۆژگاریی برایانمکرد بەوەی کە ئەوەی بەرپرسیارێتیی حکومەتی ناوەندییە بیدەنەوە و ئەوەی بەرپرسیارێتیی خۆتانە دەستی پێوەبگرن. پێموایە حکومەتیش لاریی نییە لەوەی کە لە بەڕێوەبردنی فڕۆکەخانەکان و دەروازە سنوورییەکان بەشداریی کورد لە هەرێمەوە هەبێت، بەڵام گرنگ ئەوەیە کە ئەو شوێنە فیدراڵییانە حکومەتی ناوەندی لێیان بەرپرسیارە. ئەگەر ئەو کێشەیە چارەسەرنەکرا، مەسەلەی قەدەخەی سەر فڕۆکەخانەکان و خاڵە سنوورییەکان بەردەوام دەبێت. رەوشی هەرێمیش بەرگەی ئەوە ناگرێت ئەمە بەردەوام بێت.
رووداو: چەند جارێک وەزیری گواستنەوە و گەیاندنی هەرێمی کوردستان ئامادەیی دەربڕیوە بۆ ئەو مەسەلەیە، بەڵام لە بەغداوە هیچ وەڵامدانەوەیەک نییە و هەر قسەدەکرێ و هیچی بەدوادانایەت. ئەمە عێراق و هەرێمی کوردستان و پێکهاتنەوە بەرەو کوێ دەبات؟
نووری مالیکی: بە حوکمی ئەو پەیوەندییەی لەگەڵ حکومەتی هەرێم هەمە، قسەکەت پشتڕاستدەکەمەوە کە ئەوان ئامادەن بۆ چارەسەرکردنی کێشەی فڕۆکەخانەکان و دەروازە سنوورییەکان. ئەمە هاوکاریی کردین و هانیداین بۆئەوەی بزانین گفتوگۆکردن لەنێوان حکومەتی ناوەندی و حکومەتی هەرێمدا پێویستە بۆ دۆزینەوەی چارەسەری کۆتایی بۆ ئەم قەیرانە.
پێویستە لەدژی گەندەڵی شەڕ بکرێت. لە کەسیش قبوڵناکەین نەک پشتیوانی لە گەندەلی بکات، بەڵکو لێشی بێدەنگ بێت
رووداو: سەبارەت بەوەی لەسەر بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی دەگوترێت، ئەمە رێوشوێنی کارگێڕییە یان بانگەشەی هەڵبژاردنە؟
نووری مالیکی: پێویستە لەدژی گەندەڵی شەڕ بکرێت. لە کەسیش قبوڵناکەین نەک پشتیوانی لە گەندەلی بکات، بەڵکو لێشی بێدەنگ بێت. دامودەزگای بەرپرسیارمان هەیە بۆ شەڕکردن دژی گەندەڵی و سزادانی ئەوانەی بەرپرسن لە گەندەڵی. پێویستە بەهێزیان بکەین. بەڵام شەڕی گەندەڵی بە هەرا و ژاوەژاو و بانگەشەی هەڵبژاردن ناکرێت. چونکە ئەمە هێندەی وێنەی عێراق ناشیرین دەکات، هێندە ئەنجامێکت ناداتێ و گەندەڵکاران قەڵاچۆ ناکات. ئێستا بەهۆی قسەیەکی رێکڵامی لەبارەی گەندەڵییەوە، لە روانگەی دەوڵەتانی جیهانەوە عێراق بە هەموو فەرمانبەرەکانی و دامودەزگاکانیەوە گەندەڵە. عێراق وانییە. گەندەڵیی تێدایە و دەبێ رێگریی لێبکرێت، بەڵام ئەوەی کە قەڵاچۆکردنی گەندەڵی ببێتە شتێکی میدیایی و هاتوهاوار و ژاوەژاو و تەسفیەحیسابی نێوان کوتلە و لیست و وەزارەت و پێکهاتەکان، ئەمە شتێکی هەڵەیە. بەهۆی ئایین و مەزهەب و نەتەوە و رەچەڵەکەوە جیاوازی لەنێوان گەندەڵکاراندا دانانێین. دامودەزگای تایبەتمان هەن. لەڕووی میدیاییەوە بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی بەهێمنی و لەڕووی جێبەجێکردنەوە، بەهێزەوە دەکرێت. من دژی ئەو کەشەم کە وایکردووە تەنانەت هەندێک لە گەندەڵکارانیش، وەک ئێمە مەزەندەی دەکەین و دیارە، ئەوانیش وایانلێهاتووە باسی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی دەکەن. کاتێک تەنانەت گەندەڵەکانیش هاواردەکەن و دەڵێن وەرن با بەرەنگاری گەندەڵی ببینەوە، کەواتە کێ گەندەڵە؟ داوا لە حکومەت دەکەم و لەڕێگەی ئێوەشەوە تەنانەت داوا لە هەرێمیش دەکەم کە چارەسەری گەندەڵی بە دامودەزگا بکەن نەک بە میدیا. بەوە بیکەن کە رێوشوێنی جدی بگرنەبەر کە کاریگەریی دەبێت نەک بە رێوشوێنی بانگەشەکارانەی میدیایی. مەسەلەی گەندەڵی و شتی دیکەش دەکرێ لە بانگەشەکانی هەڵبژاردندا بەکاربهێندرێن. هەڵبژاردن هۆکارێکی ئازادە بۆ سەقامگیرکردنی وڵات و نابێ ببێتە هۆکارێک بۆ بەلاڕێدابردنی شەقام و قەبەکردنی هەندێک هەڵە و لێدانی هەندێک لایەن لەژێر ناونیشانی دیاریکراودا.
ئەوەی لە خورماتوو بەرامبەر کورد و تورکمان کراوە نیگەرانمان دەکات، لیژنەیەک پێکهێندراوە و لێکۆڵینەوە دەکرێت
رووداو: ئەنجامی هەڵبژاردنی داهاتوو چۆن دەبێت؟ سەرۆکوەزیرانی داهاتوو لە حەشدی شەعبی دەبێت یان کەسێک دەبێت کە حەشدی شەعبی پشتیوانیی لێبکات؟
نووری مالیکی: جارێ کەس ناتوانێ بڵێ سەرۆکی حکومەتی داهاتوو کێ دەبێت. چونکە ئەمە دەکەوێتە سەر ئەنجامی هەڵبژاردن و سندووقەکانی دەنگدان و رای هاووڵاتیان. ئەوەی دەبێتە خاوەنی گەورەترین فراکسیۆن، کاندیدی سەرۆکایەتیی وەزیران لەو دەبێت. ئایا دەتوانین لەئێستاوە بڵێین کێ دەبێتە خاوەنی گەورەترین فراکسیۆن؟ بێگومان ناتوانین.
رووداو: وەک کەس نا، بەڵام رۆڵ و کاریگەریی حەشدی شەعبی و ئەو کەسەی حەشدی شەعبی پشتیوانیی لێدەکات کاریگەریی لەسەر دەنگەکان چی دەبێت؟
نووری مالیکی: من ناتوانم و کەسی دیکەش ناتوانێ بڵێت حەشدی شەعبی دەبێتە خاوەنی گەورەترین فراکسیۆن. دەوڵەتی یاساش دڵنیانییە کە دەبێتە خاوەنی گەورەترین فراکسیۆن. ئەمە شتێکە بەجێهێڵدراوە بۆ هەڵبژاردن و دوای ئەوەش بۆ هاوپەیمانێتییانەی دوای هەڵبژاردن پێکدێن. لە هەڵبژاردندا کەس ناتوانێ ببێتە گەورەترین فراکسیۆن، بەڵام دوای هەڵبژاردن و بەر لە یەکەمین کۆبوونەوەی پەرلەمان، هاوپەیمانێتی پێکدێن. ئەو هاوپەیمانێتییانە یەکلایی دەکەنەوە کە کێ خاوەنی گەورەترین فراکسیۆنە. ئەوکات گەورەترین فراکسیۆن دادەنیشێ و لەنێوخۆیاندا کاندیدی سەرۆکایەتیی وەزیران هەڵدەبژێرن.
رووداو: مەرجە ئەوەی بڵێ کۆتاییم بە داعش هێناوە و لەسەردەمی دەسەڵاتدارێتیی مندا گشتپرسی سڕکراوە، بە زۆرینە بیباتەوە؟
نووری مالیکی: نا. کاتێک زۆرینەی هاووڵاتییان کاتێک لەبەردەم دەستووردا رادەوەستن زۆر پرسی لەمێشکدایە. ئەو شتانەی باستکردن بەس نین بۆئەوەی بەهۆیانەوە کارتی بردنەوە لە هەڵبژاردندا وەربگریت. هاووڵاتیان بایەخ و وابەستەیی و لایەنگیرییەکانیان دابەش بوون و کەس ناتوانێ گەرەنتیی سەرکەوتن بکات.
رووداو: بە رستەیەکی کورت و پوخت دەتەوێ چی بە گەلی کورد بڵێیت؟
نووری مالیکی: بە خەم و ئازارەوە گوێم لەوە دەبێت کە گەلی کورد لە چ دۆخێکی قورسدان لەڕووی بژێوییەوە. ئەوەش ئازارمدەدات کە ئەگەر ئەو رەوشە چارەسەرنەکرێت، دەترسم تەشەنە بکات. ئێستا گەلی کورد لە ئازادی و ئومێد و خزمەتگوزاری بەرخوردارە. دەترسم ئەگەر چارەسەر نەدۆزرێتەوە، گەلی کورد ئەم دەرفەتە لەدەستبدات. هیوادارم سەرکردەکانی گەلی کورد نەبنە کەسانی خاوەن ئەزموون لە لەدەستدانی دەرفەتەکاندا. دەرفەتێکی گرانبەها لەبەردەم گەلی کورددایە و پێویستە سەرکردەکانی کورد ئەو دەرفەتە لەدەستنەدەن و هەموو هەوڵێک بدەن بۆئەوەی پارێزگاریی لێبکەن، تاوەکو کۆتایی پێنەیەت.
سەرچاوە: رووداو
