رێكس تیلێرسۆن پێش ئەوی ببێتە وەزیر، سەرۆك و مامەڵەكارێكی بە ھێزبووە
خواكوڕك
تیلێرسۆن دووساڵ پێش ئەوەی ببێتە وەزیری دەرەوەی ئەمریكا، سیاسەتی (یەك عێراق)ی لەمیانەی ئیمزاكردنی كۆنتراكت لەگەڵ ھەرێمی كوردستان سڕییەوە بەبێ گوێدانە ھێچ پێوەرێكی نێودەولەتی، ئەو كونتراكتی لەگەڵ ھەرێمی كوردستان ھەڵبژارد لە بەرامبەر پەیوەندی دیپلۆماسی و پێگەی نێو دەوڵەتی، وەك فلادمیر پۆتینی سەرۆكی رۆسیا دەڵێت: “بوونی كۆنتراكت و ھه‌ماھەنگیمان لەگەڵ ئیكسۆن مۆبیل لەهاوپەیمانێتیمان لەگەڵ ناتۆ و یەكێتی ئەوروپا گرنگترە”.
ئاشكرایە كە تیلێرسۆن كەسایەتییەكی بەناوبانگ و مامەڵەكاری وزەیە و دیپلۆمانزانێكی بێھاوتایە جیاوازتر لە ھەموو سەرۆك كۆمپانیەیەك سیاسەتی وزە و ئەسپی بەرژەوەندییەكانی خۆیی تاوداوە ،لەسایەی سەركردایەتی ئەودا ئیكسۆن موبیل، كە لەشەش كیشوەردا كاردەكات و بۆرسەیەكی “بازاری نەختیبە كاعەزییەكانی” هەیە كە بەهاكەی پترە لە 390 ملیار دۆلارە، پتر لە سەد رێككەوتنی ئاوێتەبوون و دەستبەسەرداگرتنی ئەنجام داوە فۆرمی رێكۆردەكانی پرن لە داتاو ژماری ھەڵكشانەكانی لە سەركەوتن یەكجار زۆرن ، بۆیە كولتوری گفتوگۆی وەزیری داهاتوو، بەچەشنی شێوازی گفتوگۆی فەرماندەیی هێزە چەكدارەكانی داهاتووی ئەمریكا، درامائامێز و ناوازە دەبێت.
ئەوەی تیلێرسۆن جیادەكاتەوە وەك نوێنەری سیاسەتی دەرەكیی داهاتووی ئەمەریكا بریتییە لە دونیابینی ئەو بۆ ئەوەی چۆن پاڵنەرە ئابوورییەكان بڕیارەكانی حكومەت دادەڕێژن لە سیاسەتی جیهاندا، ئەوەی مایەی گەشبینییە، ئەو پێی وایە ڕێككەوتنە ئابوورییەكان ھەوێنی ھەموو رێككەوتنەكانی دونیای بەژەوەندییەكانی سیاسەت و سەربازیێە ، بەو مانایەی ئابووری و بازرگانی تاكە رێكار دەبێت كە لێكتێگەیشتن و دیپلوماسیەتی نێودەوڵەتی بەھێز بونیاد بنێت.
جێنیفەر هاریس لە گۆڤاری فۆرن ئەفەریس دەڵێت ئەوەیە كە دەكرێت تیلێرسۆن بە گەڕانەوە بۆ ئەو حاڵەتە ناو ببەین كە پێی دەڵێم جیوئیكۆنۆمیكس- (Geoeconomics )واتە بەكارهێنانی ئابووری وەك ئامرازێك بۆ هەڵسووڕاندنی كاروبارەكانی دەوڵەت- بۆ سیاسەتی دەرەوەی ئەمەریكا، ئەویش دوای 15 ساڵ ئەمەریكا بە راددەیەكی گەورە پشتی بە هێزی سەربازی بەستووە. بەڵام لەكۆتاییدا جیوئیكۆنومیكس تەنیا كۆمەڵە ئامرازێكە كەوابێت پرسیارەكە پەیوەستە بەوەی ئایا ئامانجەكانی وەزیرە نوێیەكە- هەروەها ئامانجەكانی سەرۆكە نوێیەكە- چین؟ بە روانین لەباكگراوندی تیلێرسۆن لە ئیكسۆندا، دەكرێت چەند بیرۆكەیەك بەدەست بێنین، كە هەمووشیان دڵنیاكەرەوە نین.
دابەش بوونی دڵسۆزییەكان تیلێرسۆن بەدرێژایی ژیانی فەرمانبەری ئیكسۆن بووە، لەساڵی 2006ـەوە سەركردایەتی كۆمپانیاكەی كردووە، كە گەورەترین كۆمپانیای نەوتی ئەمەریكایە, لەو ماوەیەدا، كەلێنێكی زۆر هەبوو لەنێوان بەرژەوەندییەكانی ئیكسۆن و بەرژەوەندییەكانی ئەمەریكادا, بۆ نموونە، تیلێرسۆن رێككەوتنێكی نەوتی لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا ئەنجام دا، كە ئەمەش تەحەددییەكی راستەوخۆی سیاسەتی وەزارەتی دەرەوە بوو كە بریتی بوو لەسیاسەتی یەكپارچەیی عێراق و هەوڵی ئەوەی دەدا وڵاتەكە لەسایەی دەسەڵاتێكی مەركەزی بەهێز لەبەغدا یەكبخاتەوە.
لەساڵی 2008، دوای ساڵانێك لەپێوەندی نزیك لەگەڵ موعەممەر قەزافی، ئیكسۆن بووە یەكێك لەو ژمارە زۆرەی كۆمپانیا نەوتییانە كە هانی كۆنگرێسیان دا بۆ ئەوەی لیبیا ببەخشرێت لەو یاسایەی رێگە بە خێزانی قوربانییەكانی ئەمەریكا دەدات بۆ بەرزكردنەوەی داوای یاسایی لەو لایەنە دەرەكییانەی پشتیوانی تیرۆریزمیان كردووە.
لەسایەی سەركردایەتی تیلێرسۆندا، ئیكسۆن رێككەوتنی گەورەی ئەنجامدا لەگەڵ دیكتاتۆرەكانی ناوچە دەوڵەمەند بە نەوتەكانی ئەفریقیا، ئەمەش بووە هۆی درێژكردنەوەی تەمەنی رژێمە تاكڕەوەكان لەهەندێ وڵاتی وەك ئەنگۆلا، تشاد، كۆماری دیموكراسی كۆنگۆ و گینیای ئیستوائی. بەدڵنیاییەوە لەئەمەریكادا مێژوییەكی دوورودرێژ هەیە كە گەورە كۆمپانیا نەوتییەكان سیاسەتی دەرەكیی خۆیان پیادە كردبێت، زۆرجاریش ئەمە دژ بووە بە بەرژەوەندییەكانی ئەمەریكا.
ئایا تیلێرسۆن بەرژەوەندییەكانی خۆی، وەك دیپلۆماتكارێك كە باكگراوندی هەیە لەكاری كۆمپانیادا، بە نیگەرانییە بەرفراوانەكانی ئەمەریكا دەگۆڕێتەوە؟ ئەمە روون نییە. لەبەر ئەوەی ئەو نەك تەنیا خاوەنی ئەزموونێكی رەسمی نییە لە حكومەت، یان سیاسەتی دەرەكیدا، بەڵكو تەواوی ژیانی پیشەیی خۆی لەئیكسۆندا بەسەر بردووە. لە راستیدا، تیلێرسۆن دەقاودەق لەبەر ئەوە سەركەوتوو بوو كە كارێكی باشی كرد لەچوارچێوەی كەلتووری كۆمپانیای ئیكسۆندا. ئەمەش كاریگەری دەبێت لەسەر ئەوەی چۆن ئەو لەجیهان و لەبەرژەوەندییە جۆراوجۆرەكان تێدەگات كە دەیەوێت بەدییان بهێنێت.
نیویۆرك تایمز یەكێك لەو حاڵەتە تایبەتە پڕ لە درامایە دەگێڕێتەوە كە لە یەمەن روویداوە، كە تێیدا تیلێرسۆن لە میانەی گفتوگۆكردن لەبارەی هەناردەكردنی گازی سروشتییەوە، بەهۆی دەستی دەستی پێكردنی حكومەتەوە شەكەت و دووچاری هەڵچوون و تووڕەیی دەبێت «كتێبێكی پێنج ئینجی هەڵدەدات بە ژوورەكەداو دەچێتە دەرەوە.»
