كرملین دەبێتەوە مالەگەورەی رۆژهەلاتی ناوەڕاستی نوێ
ئیسرائیلی و تورك و میسری و ئوردنییه‌كان، هه‌موویان رێگایان به‌ره‌و كرملین گرتووه‌ته‌به‌ر، به‌هیوای ئه‌وه‌ن ڤلادیمێر پوتین “گه‌وره‌ی رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستی نوێ” كێشه‌كانیان چاره‌سه‌ر بكات و به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانیان بپارێزێت.
دواین كه‌س له‌نێو ئه‌وانه‌دا، پادشای سعوودییه، شا سه‌لمانی كوڕی عه‌بدولعه‌زیزه كه وه‌ك یه‌كه‌مین پادشای شانشینه به نه‌وت ده‌وڵه‌مه‌نده‌كه، گه‌یشته مۆسكۆی پایته‌ختی رووسیا و ده‌یه‌وێت به نزیكبوونه‌وه له رووسیای هاوپه‌یمانی ئێران، پشتی كۆماره شیعییه‌كه بدات له زه‌وی، كه زۆربه‌ی وڵاتانی كه‌نداو به دوژمنی سه‌رسه‌ختی خۆیانی ده‌زانن.
تا كاتێكی زۆر نزیكی پێش ئێستا، واشنتن به ته‌نها رووگه‌ی ئه‌و سه‌ركردانه بوو. به‌ڵام ئێستا هه‌ژموونی ئه‌مریكا له ناوچه‌كه‌دا پاشه‌كشه‌یه‌كی زۆری كردووه، به‌تایبه‌تی پاش ئه‌وه‌ی رووسیا له رووی سه‌ربازییه‌وه ده‌ستیوه‌ردایه كاروباری سووریا و بووه پاڵپشتی رژێمه‌كه‌ی به‌شار ئه‌سه‌د كه دوای چه‌ندین ساڵ له پێگیریی واشنتن بۆ له‌سه‌ر حوكم لادانی، به‌ڵام مۆسكۆ نه‌یهێشت خه‌ونه‌كه‌ی ئه‌مریكا بێته‌دی.
دینیس رووس، گه‌وره دانووستانكاری پێشووی ئه‌مریكا له پرۆسه‌ی ئاشتی رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌راست و راوێژكاری پێشووی چه‌ندین سه‌رۆكی ئه‌مریكا له جۆرج بوشی باوكه‌وه تا باراك ئۆباما ده‌ڵێت: “ره‌وشه‌كه گۆڕاوه‌و به‌ڵانسی هێز له‌سه‌ر زه‌وی گۆڕاوه، پوتین سه‌ركه‌وتوو بوو له‌وه‌ی وڵاته‌كه‌ی بكاته كاریگه‌رترینی رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست، بۆیه ده‌بینین سه‌ردانیكارانی مۆسكۆ رۆژ له دوا رۆژ زیاتر ده‌بن”.
ئه‌و گه‌وره راوێژكاره له‌باره‌ی ئه‌وه‌ی كه ئایا پێده‌چێت داخوازییه كه‌ڵه‌كه‌بووه‌كانی مۆسكۆ له‌گه‌ڵ به‌رژه‌وه‌ندی به‌شیك له‌وانه‌ی ده‌چنه كرملین یه‌كبگرێته‌وه و ئاسانه هه‌موویان دوای گه‌ڕانه‌وه قایل بووبن؟، گوتوویه‌تی: “كاتێك كه‌سێك ده‌یه‌وێت هه‌ڵوێستێك بینێته ئاراوه، مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ هه‌موو لایه‌نه‌كان ده‌كات، به‌ڵام ده‌بینێت رووبه‌ڕووی سه‌ختی بووه‌ته‌وه”.
مۆسكۆ له‌سه‌رده‌می جه‌نگی سارد، زلهێزی رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌راست بوو، عه‌ره‌به‌كانی دژی ئیسرائیل پڕچه‌ك ده‌كرد، به‌ڵام دوای رووخانی شیوعییه‌ت، هه‌ژموونی رووسیا هه‌ره‌سیهێنا، ئه‌وكاته‌یشی ئه‌مریكا رژێمه‌كه‌ی سه‌دام حسینی رووخاند، رووسیا ته‌نها وه‌ك ته‌ماشاكه‌ر بوو و نه‌یده‌توانی هیچ هه‌نگاوێكی كرده‌یی بنێت جگه له ده‌ربڕینی ناڕه‌زایی.
به‌ڵام ساڵی 2013 بارودۆخه‌كه گۆڕا، كاتێك له‌سه‌رده‌می باراك ئۆبامادا ئه‌مریكا بڕیاریدا هێرش نه‌كاته سه‌ر رژێمی سووریا، پاش دوو ساڵ ڤلادیمێر پوتین هێز و فڕۆكه‌ی بۆ به‌رگریكردن له ئه‌سه‌د نارده سووریا.
زۆربه‌ی هاوپه‌یمانه ناوچه‌ییه‌كانی ئه‌مریكا له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دابوون به‌هێز به‌شار ئه‌سه‌د له حوكم لابدرێت، به‌ڵام دووچاری بێهیوایی بوون كاتێك ئه‌و ھێزه‌یان نه‌بینی كورسییه‌كه‌ی به‌شار ئه‌سه‌د وه‌ك ئه‌وه‌ی سه‌دام حسێن لێبكات.
له‌سه‌ر ئه‌و بابه‌ته دكتۆر خالید باترفی، مامۆستای زانكۆی شا فه‌یسه‌ڵ له جه‌ده‌ی شانشینی سعودیه ده‌ڵێت: “ئۆباما رێگه‌ی بۆ رووسیا خۆشكرد هه‌ژموونی خۆی له رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست به‌هێز بكات”.
زۆر كه‌س له‌گه‌ڵ ئه‌و بۆچوونه‌دان، ته‌نانه‌ت ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغانی سه‌رۆككۆماری توركیا كه زۆر چاوه‌ڕوان بوو، ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا كارێك بۆ لادانی ئه‌سه‌د بكات، مانگی رابردوو به راشكاوی گووتی: “گفتوگۆ له‌گه‌ڵ ئه‌مریكا هیچ ده‌ره‌نجامێكی نییه”، بۆیه ئه‌ویش به رووسیاوه په‌یوه‌ست بوو تا پێكه‌وه له‌گه‌ڵ ئێران نه‌خشه رێگایه‌ك دابنێن بۆ ئه‌وه‌ی ململانێكانی سووریا هێواش بكه‌نه‌وه”.
به‌گوێره‌ی قسه‌كانی سه‌رۆككۆماری توركیا، پلانه‌كه خه‌ریكه به‌رده‌گرێت، به‌ڵام ماوه‌ی دووساڵی پێشوو، گرژییه‌كانی نێوان پوتین و ئه‌ردۆغان گه‌یشته ئاستی درووستكردنی مه‌ترسی هه‌ڵگیرسانی جه‌نگ، به‌تایبه‌تی پاش ئه‌وه‌ی له‌سه‌ر سنووری سووریا، فڕۆكه‌یه‌كی رووسیا له‌لایه‌ن فڕۆكه‌یه‌كی شه‌ڕكه‌ری توركیا خرایه خواره‌وه.
به‌ڵام رۆژی هه‌ینی رابردوو، پوتین هاته ئه‌نقه‌ره بۆ ئه‌وه‌ی نانی ئێواره له‌گه‌ڵ هاوتا توركه‌كه‌ی بخوات كه به “هاوڕێ” ناوی برد، ره‌زامه‌ندیشی له‌سه‌ر فرۆشتنی سیستمی مووشه‌كی به‌رگریی ئاسمانی رووسیا له جۆری “ئێس – 400” ده‌ربڕی و به‌و هۆیه‌شه‌وه باقی وڵاتانی ئه‌ندامی هاوپه‌یمانی باكووری ئه‌تله‌سی “ناتۆ”ـی توڕه‌كرد.
شا هات
له هه‌مان كاتدا سعوودیه‌كان كه پاڵپشتی ئۆپۆزیسیۆنه‌كه‌ی ئه‌سه‌د ده‌كه‌ن، ده‌ستیان به هاوكاریكردن له‌گه‌ڵ مۆسكۆ كرد بۆ ئه‌وه‌ی ئۆپۆزیسیۆن رازیبكه‌ن له پیناو دانووستانی ئاشتی یه‌كبگرن، به‌و رێگه‌یه‌ش ئه‌گه‌ری زۆره قاچی ئه‌سه‌د زیاتر له فه‌رمانڕه‌وایی سووریا بچه‌قێته‌وه.
هه‌ر چه‌ند زۆربه‌ی هاوپه‌یمانه‌كانی ئه‌مریكا له رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست پێشوازیان له گۆڕانی سه‌رۆكی ئه‌مریكا و وتاری سه‌رۆكی نوێ دۆناڵد تره‌مپ كرد كه به‌توندی به‌ره‌نگاریی ئێرانی راگه‌یاند، به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ملیاردێره پیره‌كه هه‌مان رێچكه‌ی ئۆبامای گرته‌وه‌به‌ر و له بری به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی ئه‌سه‌د، سه‌رنجی خۆی له‌سه‌ر جه‌نگی داعش چڕكرده‌وه.
له‌گه‌ڵ درووستبوونی گۆرانكاریی له ئامانجه‌كانی گۆڕینی رژیم له سووریا، كاری له پێشینه‌ی وڵاتانی كه‌نداویش گۆڕا، سعوودیه‌كان و وڵاتانی كه‌نداو، رووسیا هانده‌ده‌ن بۆ ئه‌وه‌ی رۆڵی ئێران له سووریا سنووردار و كۆتوبه‌ند بكات و رێگه‌نه‌درێ حزبوڵڵا و میلیشیا شیعه‌كانی دیكه‌ی سه‌ر به ئێران ببنه فریادڕه‌سی رژێمه‌كه‌ی ئه‌سه‌د له‌و جه‌نگانه‌ی رووده‌دات.
به‌ڵام به گوێره‌ی زانیاریی سه‌رچاوه ئاگاداره‌كان، ڤلادیمیر پوتین، بۆ رازیكردن و به‌جێهێنانی خواسته‌كانی سعوودیه، هه‌ڵوێستی خۆی به‌رامبه‌ر ئیران ناگۆڕیت.
ته‌نانه‌ت بنیامین نه‌تانیاهۆ، سه‌رۆكوه‌زیرانی ئیسرائیل، كه له ماوه‌ی 18 مانگی رابردوودا 4 جار چووه‌ته مۆسكۆ، رووبه‌ڕووی سه‌ختی بووه‌وه له‌وه‌ی رووسیا رازیبكات به گۆڕینی هه‌ڵویستی به‌رامبه‌ر تاران.
له مانگی ئابی رابردوو، نه‌تانیاهۆ به ڤلادیمیر پوتین گووت: “پێ دریژكردنی ئێران به به‌رده‌وامی له خاكی سووریا قه‌بووڵ ناكرێت”.
مانگی ئه‌یلوولی رابردوو له ریگه‌ی كه‌ناڵی سی ئێن ئێنی ئه‌مریكی گووتی: “ئێرانییه‌كان ده‌یانه‌وێت سووریا داگیربكه‌ن و ئامانجیان ئه‌وه‌یه ئێمه وێران بكه‌ن و رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست داگیربكه‌ن”.
به‌ڵام به‌گوێره‌ی زانیارییه‌كانی كه‌سێكی ئاگادار له مۆسكۆ، رووسیا داواكاریی ئیسرائیلی بۆ درووستكردنی ناوچه‌یه‌كی دابڕاو، بۆ دوورخستنه‌وه‌ی هێزه‌كانی ئێران و حزبوڵڵا له‌ناو خاكی سووریا و به لای كه‌مه‌وه 60 كیلۆمه‌تر له دووری خاكی ئیسرائیل ره‌تكرده‌وه.
به‌ڵكو رووسیا پێشنیازی ناوچه‌یه‌كی قه‌ده‌غه‌كراوی به درێژایی 5 كیلۆمه‌تر كردووه.
هه‌روه‌ها رووسیا ره‌تیكردووه‌ته‌وه كه رووباری فورات هێڵی جیاكه‌ره‌وه‌ی نێوان هێزه حكومییه‌كانی سووریا و ئه‌و هێزانه بێت كه ئه‌مریكا پاڵپشتیان ده‌كات، ئه‌وه‌ش بووه‌ته هۆی ئه‌وه‌ی له‌سه‌ر زه‌وی پێشبڕكێی خۆسه‌پاندن بێته ئاراوه‌و ئه‌و زه‌ویانه‌ی له‌ژێر كۆنترۆڵی داعشدا ماون له‌و ناوچه سنوورییه ستراتیژییه ده‌وڵه‌مه‌نده به نه‌وت، بخه‌نه ژێر ركێفی خۆیانه‌وه.
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا رووسیا سه‌ركه‌وتوو بوو له هێشتنه‌وه‌ی كه‌ناڵی كراوه‌ی پێكگه‌یشتن له‌گه‌ڵ هه‌موو لایه‌نه‌كاندا، له ئێرانه‌وه تا ده‌گاته سعوودیه، له بزووتنه‌وه‌ی حه‌ماسی ئیسلامی فه‌ڵه‌ستینه‌وه تا ئیسرائیل.
به‌ڵام به گوێره‌ی زانیارییه‌كانی ئه‌ندرێ كۆرتۆنۆڤ، به‌ڕێوه‌به‌ری گشتی ئه‌نجوومه‌نی كاروباری نێوده‌وڵه‌تی رووسیا، مۆسكۆ هه‌رچه‌نده ره‌زامه‌ندی له‌سه‌ر ئه‌و ناوچه دابڕێنراوه نه‌دا بۆ ئیسرائیل، به‌ڵام تا راده‌یه‌ك لێكحاڵیبوونێك درووست بووه‌و له‌به‌رامبه‌ر بۆروومانكردنی هێزه‌كانی حزبوڵڵا له سووریا، چاوپۆشی له ئیسرائیل كردووه.
هه‌روه‌ها ماوه‌ی 10 ساڵه رووسیا هاوشانی میسر، خه‌ریكی نێوه‌ندگیرییه له‌نێوان بزووتنه‌وه‌ی فه‌تح و حه‌ماس بۆ ئه‌وه‌ی له كه‌رتی غه‌زه و كه‌ناری رۆژئاوا كۆتایی به كێشه ناوخۆییه‌كانیان بهینن.
جگه له‌وه‌ش، پاش ئه‌وه‌ی هه‌وڵی وڵاتانی دیكه شكستیهێنا، ڤلادیمێر پوتین، بانگێشتی گرووپه لیبییه‌كانی بۆ مۆسكۆ كرد.
هه‌روه‌ها ئێستا رووسیا بووه‌ته وه‌به‌رهێنه‌رێكی پێشه‌نگ له بواری نه‌وت و غازی كوردستان و تاكه ده‌وڵه‌تی زلهێزی نێوده‌وڵه‌تیشه كه به هیچ شیوه‌یه‌ك سه‌ركۆنه‌ی ئه‌نجامدانی ریفراندۆمی سه‌ربه‌خۆیی كوردستانی نه‌كرد بۆ جیابوونه‌وه له عێراق.
له رووی ئابووریشه‌وه، پیشبڕكێی هه‌ژموونی رووسیا و ئه‌مریكا نابه‌رامبه‌ره، چونكه به‌رهه‌می ناوخۆیی ئه‌مریكا 13 به‌رامبه‌ری به‌رهه‌می ناوخۆیی رووسیایه.
ئه‌لیكسه‌نده‌رزۆتۆی، كه له‌نێوان ساڵانی 1989 تا 1994 باڵیۆزی رووسیا بووه له سووریا ده‌ڵێت: “هه‌میشه ئابووری تاكه هۆكاری یه‌كلاكه‌ره‌وه نییه”.
له‌وباره‌یه‌وه ده‌ڵێت: “جاری وا هه‌یه دوو كه‌ست هه‌یه پێكه‌وه بۆكسێن ده‌كه‌ن، یه‌كێكیان گه‌وره‌یه وخاوه‌ن ماسولكه‌ی به‌هێزه، یه‌كێكیشیان رێك و لاوازه، به‌ڵام لاوازه‌كه خاوه‌نی شێوازی تایبه‌ت و باشی خۆیه‌تی بۆ بردنه‌وه‌ی شه‌ڕه‌كه”.
بۆیه ئێستا خه‌ریكه كرملین له گوێی هه‌موواندا ئاماده ده‌بێته‌وه‌و له زۆر ناوچه‌دا جێگا به كۆشكی سپی لێژده‌كات
