مێژووی هەڵەبجە و تراژیدیای 16 ی 3ی1988
خواكوڕك
هەڵەبجە یەكێكە لە شارە هەرە دێرینەكانی كوردستان مێژووی دەگەریتەوە بۆ سەردەمی لۆلۆییەكان پێدەچیت شاری (خارخار –كاداخار)كەلە هەزارەی دووەمی پیش زاینیدا بوونی هەبووە هەلەبجەی ئیستا بیت.
گومان لەوەدا نیە كە ھەڵەبجەی ئێستا لە سەردەمی فەرمانڕەوایی عوسمانیەكاندا دروستكراوە، یەكڕابوونێك لەوەدا ھەیە كە ھەڵەبجە دوای ساڵی (١٧٠٠) ز درووستكراوە. عەشیرەتی جاف درووستكەر و بنیادنەری ھەڵەبجەن. وردە وردە ئەم شوێنەی ھەڵەبجە بە ھۆی ناوداری شوێنەكەیەوە كە دەڕوانێت بەسەر دەشتی شارەزووردا، زیاتر ئاوەدان بۆتەوە و تەنیا (خێلەكانی جاف)ی تێدابووە كە زیاتر لە (١٢) ھەزار خێزان دەبن، ناوەندی ئاوەدانی شارەزوور بووە، پاشان خەڵكی تر ھاتوون و پاڵیان داوە بە ھۆزەكانی جافەوە و زیاتر ئاوەدان بۆتەوە.
دەڵێن، عەشیرەتی جاف لە ناوچەی جوانڕۆ سەریان بۆ كەس دانەنەواندووە، پاشان میرێكی ئەردەڵان تەماع دەكاتە ئاو و زەوی و زارە بەڵیتەكانی ناوچەكە و دەیەوێ بە تۆپزی بۆ ژێر ڕكێفی خۆیان بخات، ئەوانیش ملی بۆ كەچ ناكەن و لە ئەنجامدا جەنگێك دەقەومێت و دوو سەرۆك خێلی جاف دەكوژرێن و ئەوەی دەمێنێتەوە پاش ماوەیەك ڕووەو شارەزوور ڕوو لە میرنشینی بابانەكان دەنێن و لە ناوچەی (بانی خێڵانی ) دەربەندیخان نیشتەجێ دەبن، ئەو كاتە ژمارەی جافە ھەڵھاتووەكان سەد ڕەشماڵێكە و داوا لە میرنشینی بابان دەكەن كە مافی نیشتەجێ بوون و گەرمیان و كوێستانیان بدەنێ, ئەوانیش ڕێیان پێ دەدەن. بەھۆی چەند بارودۆخێكی نالەبارەوە، وەك چەسپاندنی ھێڵەكانی سەرسنور بە شێوەیەكی قایمتر وای لە خێلی جاف كرد بە شوێن ڕێگا چارەیەكی تردا بگەڕێن و بڕیاریان دا واز لە كۆچەرایەتی بھێنن و نیشتەجێ بن. لە ھەموو ڕویەكیشەوە گوزەران لە ھەڵەبجەدا گونجاو بوو ، بۆیە بڕیاریان دا دەست بە دروستكردنی شاری ھەڵەبجە بكەن . ژمارەیەكی زۆر سەرچاوە و مێژوونوس لەوەدا یەكدەگرنەوە كە بە ھەزاران ساڵ پێش زایین بوونی ژیان و قەڵەمڕەوی بچوك و گەورە، كوردی و بێگانە ، لەم ناوچەیەدا ھەبوون ، وەك (ئاشوریەكان ، بیشداییەكان ، میدییەكان ، ھەخامەییەكان ، ئەسكەندەر لە سەدەی چواری پێش زایین، ئەشكانی، ساسانیەكان، ھاتنی ئیسلام ( ٢١ ی ك . ٦٤٣ ز)، روادییەكان، سلجوقییەكان، ئەتابەكەكان، ئەییوبی، مەغۆلی، جەلائیری مەڕەسڵی، تەیموری لەنگ ( ١٤٠٠ ز)، ئەردەڵان و سەفەوییەكان، بابانەكان، عوسمانی، ئینگلیز، شێخ مەحمود، حكومەتی عێراق، حكومەتی كوردی ( حكومەتی ھەرێمی كوردستان ).
لە ساڵەكانی كۆچی جولەكە بۆ عێراق و ئێران و كوردستان، ناوچەی شارەزوور و ھەڵەبجە چەندین خێزانی جولەكە ڕووی تێدەكەن و نیشتەجێ دەبن و لە پاڵ خێڵەكانی جاف دا پەنا ئەدرێن ، كاروباری بازرگانی ئەكەن لەو سنورەدا ، بەمەش زیاتر ئەبێت بە مەركەزێكی بازرگانی و ئاڵوگۆڕ لەو سنورەدا.
ڕیش سپیان‌و پیاوە دێرینەكانی شار ھەندێكیان دەڵێن ، یەكەم خانوو لەھەڵەبجەدا بەگەكانی (شیوەكەڵ) دروستیان كردووەو پاشان نەوەكانیان لەوێدا نیشتەجێ دەبن، كە ئەمانیش (حەمە چاوەش)و ھەرسێ كوڕەكەی (پیرۆت‌و سڵێمان‌و عەبدوڵڵا) ئەمانیش لەگەڵ خۆیاندا بنەماڵەیەكی تر دێنن ، كە ئەمانە بوون، (حەمە پیرۆت) موختاری تورك بووە، (ئەحمەدی پیرۆت)و (سڵێمان) یش ئەم منداڵانەی ھەبووە (حاجی محەمەد)، (قادر)، (حاجی فەرەج)، (ئەمین)و (عەبدوڵڵا)ش كە ئەم منداڵانەی ھەبووە (ئەوڕەحمان، ئەحمەد، مەحمود،سەعید، ئەمین، حەمە ساڵح) بەپێی ئەم بۆچوونە یەكەم بنەماڵەیەك ھەڵەبجەی دروستكردبێ ئەم ماڵانە بوون كە ئێستا لەناو خەڵكی شار بە (١٣) سیانزە ماڵە ناسراون.
لەسەر ناوی هەڵەبجە بیروڕای جیا جیا هەن:
ئەڵێن كابرایەك لەو شوێنەدا لەكۆنەوە بێچوە (هەڵۆ)یەكی گرتووە بەو شێوەیە ناوی لێنراوە (هەڵۆ بەچە) پاشان بووە بە هەڵەبجە.
هەندێكی تر دەڵێن، ئەو شوێنە زۆر دڵگیر بووە بەهۆی باغ‌و بێستان‌و ئاو شیناییەوە پێیان وتووە (عەجەب جا) لە زمانی فارسیەوە وەرگیراوە، پاشان گۆڕاوە بە (هەڵەبجە)، واتە جێیەكی سەڕسوهێنەر.
هەندێكی تر ئەڵێن ، كابرایەك پێش هەموو كەس هاتووە‌و ئاوەدانی كردۆتەوە‌و ناوی (هەڵۆ بەگ) بووە وردە وردە ئەو ناوە بەهۆی گەشەكردن لەزمانی كوردیدا بوو بە (هەڵۆجا) یان (هەڵەبجە).
ئەڵێن ئەو ناوچەیە باغ‌و بێستانی هەبووە‌و درەختی (هەڵوژەی) زۆر بووە، بەهۆی گۆڕانكاری لەزمانی كوردیدا بووە بە (هەڵەبجە).
ڕیوایەتێكی تر ئەڵێت، لە ساڵەكانی 1600 تا 1615 هەڵۆخانی ئەردەڵان هەڵەبجەی ئاوەدان كردۆتەوە هەربەناوی خۆیەوە ناوی ناوە (هەڵۆچە)پاشان بووە بە (هەڵەبجە).
هەندێكی تر دەڵێن، كاتێك خەڵكی ناوچەی كرماشان لەڕێگەی بازرگانیەوە ڕۆیشتوون بەرەو (حەڵەب)ی سوریا بینیویانە كەوا ئاو هەوای ئەو ناوچەیە لەهی ناوچەی هەڵەبجە ئەچێت، ئەوان ناویان لێناوە (حەلەبجە) ، واتە (حەڵەبی پچوك).
بەڵام هەندێكی تر پێیان وایە كە (ئەڵەبجە) لە (ئەڵەب ئەرسەلان) ەوە هاتووە ، كە میرێكی دەوڵەتی سەلجوقیەكان بووە،لەكاتی سەردانیدا بۆ كوردستان ، بە هەڵەبجەدا گوزەری كردوە‌و ناوی لێناوە (ئەڵەب جا) ، واتە شوێنی (ئەڵەب ئەرسەلان)، مامۆستا جەمال بابان ئەم ڕایەی پەسەند كردو
سنووری ئیداری قەزای هەڵەبجە :
هەڵەبجە لەساڵی 1889 كراوە بە قەزا، واتە هەڵەبجە دوای (نەجەف) بەدووەم قەزا لەعێراقدا دادەنرێت . تا ساڵی 1930 هەڵەبجە تەنها لە (پێنج سەد) ماڵ تێنەدەپەڕی , ئەو ژمارەیەش كەم بوو بۆ شارێك، لەبەرئەوە تەنها سێ گەڕەكی سەرەكی لەشاردا هەبوون (پاشا) كە ئێستا سەنتەری شارە، پیر محەمەد‌و كانی عاشقان كە مێژووی دروستبوونی زۆر كۆنە، پاشان هەڵەبجە ئاوەدان بووە‌و كاروباری تێدەهات‌و ئاوو ئاوەڕۆكەی رێكخرا، گەڕەكی (سەرا) ش ئاوەدان بووەوە ، پاشان گەڕەكی (كانی قوڵكە) ، كە ئێستا یەكێكە لە گەڕەكە گەورەكانی شاری هەڵەبجە، ساڵی 1945-1946 شوێنی فەرمانگەی ڕهی ئێستا كۆتایی هەڵەبجە بووە ،لە دوای ساڵەكانی پەنجاوە خواروی (پیر محەمەد) یش دروستكراوە، لەساڵی 1957 بە تەواوی ئاوەدان بوەوە، بەڵام گەڕەكی (شێخ سمایل) دوای ساڵی 1963 ئاوەدان كرایەوە، لەوبەر (پردی پیرۆزە) تاك تاك نەوڕۆڵی‌‌و ئیمامیەكان نیشتەجێ دەبوون ، تا لەساڵی 1970دا ئەویش بە تەواوی ئاوەدان بوەوە، كە ئەمانەش ئەو گەڕەكانە بوون كە پێش سەردەمی كۆماریی هەبوون هەروەها گەڕەكی جولەكان‌و مامۆستایان لە گەڕەكەكانی شاری هەڵەبجەن.
دوای دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق لەساڵی 1920 هەڵەبجە، وەك قەزایەكی ناودار سنورێكی گەورەی هەبووە، ڕووبەرەكەی 5000 كیلۆمەتری چوارگۆشەیە، نزیكەی 375 دێ‌ی هەبووە . ناوچەی دەربەندیخان سەربەناحیەی وارماوە بووە ، وارماوەش سەربەقەزای هەڵەبجە بووە ، واتە هەڵەبجە لەگەڵ ناحیەی سەنگاودا هاوسنوور بووە ناحیەی (پێنجوێن) یش سەر بەهەڵەبجە بووە ، دوای هاتنی سەردەمی كۆماری ساڵی 1959 كرایە قەزا‌و جیابۆوە. قەزای هەڵەبجە لەڕووی ئیدارییەوە لەساڵەكانی 1950 بریتی بووە لە ناحیەكانی سیروان و شارەزوور و پێنجوێن و خورماڵ و وارماوە. لەساڵی 1977 جگە لە مەركەزی قەزا‌و ناحیەكان پاش جیاكردنەوەی قەزای دەربەندیخان‌و پێنجوێن لێی ، ژمارەی گوندەكانی سەر بە هەڵەبجە 216 گوند بووە، بەڵام لەسەرژمێری گشتی ساڵی 1987 لەكۆی 216 دێ پاش كاولكردن‌و ڕاگواستنی تەنها 18 دێ لەسەرانسەری قەزاكە مایەوە.
لەئێستادا هەڵەبجەی شەهید پیێك دێت له(37 )گەڕەك‌و (132 )كۆڵان‌و رووبەرەكەشی بریتیە لە(1599)كم چوارگۆشە‌و ژمارەی دانیشتوانیش (117661 )كەسە.
(سێ) ناحیەی هەیە‌و 83 كەرتی هەیە‌و 124 گوندی هەیە، قەزای شارەزوور یەك ناحیەی هەیە، كە وارماوەیە‌و 12 گەڕەكی تێدایە‌و 29 كەرتی هەیە‌و ژمارەی گوندەكانیشی شارەزوور 38 گوندە، هەروەك ڵانتایی قەزاكە 331 كم دەبێت‌و ژمارەی دانیشتوانیشی 75771 كەسە‌و قەزای سەیدسادقیش (یەك) ناحیەی هەیە كە بەرزنجەیە‌و 17 گەڕەكی تێدایە بەخۆی‌و ناحیەكەیەوە، ڵێكیشدێت لە55 كەرت‌و 82 گوندیشی هەیە‌و رووبەری قەزای سەیدسادقیش 696 كم دەبێت.
دانیشتوان :
ژیانی خەڵكی ناوشاری هەڵەبجە: دانیشتوانی هەڵەبجە زیاتر بە كاروباری دوكانداری، بازرگانی، كشتوكاڵی، كارمەندی حكومەت، ئاژەڵداری، ئیشوكاری سەرپێی و هاتوچۆی مەرز‌و سنورەكانی ئێران، ڕاوە ماسی بەسەر ئەبەن. هەردوو ئایینی ئیسلام ، كاكەیی ئاینی سەرجەم دانیشتوانەكەی‌پیكهیناوە. بەپێی ئامارێك كەلە ژمارە 27 ڕۆژنامەی پێشكەوتن بڵاو كراوەتەوە، سەرجەمی خەڵكی هەڵەبجە 6509 كەس بووە بەم جۆرە بە سەر ڕەگەزە جیاوازەكانی شارەكەدا دابەشبووە ، 2249/پیاو ، 2103 /ژن ، 1051/كچ ، 1106/كوڕ سەرجەمی خەڵكی شارەكەی پێكهێناوە .
بەپێی سەرژمێری فەرمانگەی ئامار لە ساڵی 1977 كەچوار گەڕەكی سەرەكی (بامۆك، پاشا، سەرای، پیر محەمەد) سەرجەمی ژمارەی دانیشتوانەكەی (22411) كەس بوو ، ژمارەی ئەو خێزانانەی كە خەڵكی ئەو چوار گەڕەكەیان پێكهێناوە ، (3850) خێزان بووە ، واتە دانیشتوانی شارەكە 37% ی سەرجەم دانیشتوانی سنوری ئیداری قەزاكەی ڵێكهێناوە. ژمارەی خانوبەرە دروستكراوە ئەهلی‌‌و دەوڵەتیەكان (3628) و لەڕووی خزمەتگوزاریە گشتیەكانەوە (17) خوێندنگاو (2) نەخۆشخانەو بنكەی تەندروستی تیابووە ، بەڵام لە ئاماری ساڵی 1987 سەرجەم دانیشتوانی سنووری ئیداری قەزاكە (115299) كەس بووە، كەئەمەش 12،11% ی سەرجەم دانیشتوانی پارێزگای سلێمانی پێكهێناوە، واتە لە ماوەی ساڵانی 1977 تا 1988 ڕێژەی زۆربوون‌و گەشەكردنی دانیشتوان 3،3% بووە. بەڵێ‌ی هەمان ئامار لەو ساڵەدا ژمارەی خانوبەرە دروستكراوە ئەهلی‌‌و دەوڵەتیەكانی ناو شار(6008) یەكە بووە ، لەو ژمارەیە (5506) خانووە ،لەڕووی خزمەتگوزاری گشتیشەوە (61) خوێندنگاو (2) نەخۆشخانەو (1) بنكەی تەندروستی تیابووە.
لەئێستادا هەڵەبجەی شەهید بیێك دێت لە37 گەڕەك‌و 132 كۆڵان‌و رووبەرەكەشی بریتیە لە(1599)كم چوارگۆشە‌و ژمارەی دانیشتوانیش 117661 كەسە.
(سێ) ناحیەی هەیە‌و 83 كەرتی هەیە‌و 124 گوندی هەیە، قەزای شارەزوور یەك ناحیەی هەیە، كە وارماوەیە‌و 12 گەڕەكی تێدایە‌و 29 كەرتی هەیە‌و ژمارەی گوندەكانیشی شارەزوور 38 گوندە، هەروەك پانتایی قەزاكە 331 كم دەبێت‌و ژمارەی دانیشتوانیشی 75771 كەسە‌و قەزای سەیدسادقیش (یەك) ناحیەی هەیە كە بەرزنجەیە‌و 17 گەڕەكی تێدایە بەخۆی‌و ناحیەكەیەوە، پێكدێت لە55 كەرت‌و 82 گوندیشی هەیە‌و رووبەری قەزای سەیدسادقیش 696 كم دەبێت.
١٦ – ٣ – ١٩٨٨:
هەلەبجە ،تاكە شارێكی باشوری كوردستان بوو،كە لەدواسالەكانی تەمەنی جەنگی هەشت سالەی عێراق- ئێران ولە دواهەفتەكانی وەرزی زستانی سالی ١٩٨٨دا كەوتە بەرهێرش وشاڵاوی رژێمی بەعسی عێراق بەچەكی كیمیاوی كۆكوژ.
چوارشمە هاوكات لەگەڵ بەرواری ١٦\٣\١٩٨٨بۆدانیشتوانی شاری هەڵەبجە وگەلەكەمان رۆژێكی جیاوازتر بوولە رۆژە ئاساییەكان.لە رۆژەدا رژێمی بەعس لە بەرئەنجامی تێكشكانی سوپازەبەلاحەكەی لەجەنگی ئازادكردنی ئەم شارە ،بە چەندین جۆرلەبۆمبی كیمیاوی خەردەل وسیانیدوڤی ئێكس وبۆمبی ناپاڵم ورۆكێتی ئاسایی بۆردومانی بكەن.
لە ئەنجامی ئەم تاوانە دژبە مرۆڤانەیەدا بە هەزاران هاوڵاتی مەدەنی وبێ دیفاعی شارەكە شەهیدوبریندار ببن وتەواوی دانیشتوانەكەی لە چنگی مەرگ بەرەو شارەكانی كۆماری ئیسلا می ئێران هەلبێن وئاوارە ببن ،بۆ ئەنجامی ئەم تاوانە رژێمی بەعس بەبەرنامەیەكی تۆكمەودارێژراو دوور لە میدیاكانی جیهانەوە هەوڵی سرینەوەی سیمای شارستانیەت وبەردەوام بونی ژیانی لەم شارەدا دەدا.
بەلام كۆلنەدان و بوێری و لێهاتوی خەلكی ئەم شارە چۆكی بە دوژمنداوهەوڵە قێزەونەكانیان نەیتوانی ژیان و جوانی و پێشكەوتن لەم شارە ببرێت.
