بە پێی بەڵگە یاساییەکان ، بڕیارەکانی دادگای فیدڕاڵی نایاسایین بۆ رێگری کردن لە ناردنی 400 ملیار دینار بۆ هەرێمی کوردستان
لە توێژینەوەیەکی یاساییدا دەرکەوتووە بە پێی چەندین بەڵگەی یاسایی ، بڕیارەکەی دادگای فیدڕاڵیی عێراق بۆ ڕێگری لە ناردنی 400 ملیار دینارەکەی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق بۆ هەرێمی نایاسایین .
لەمبارەوە، لەلایەن توێژەر حه‌سه‌ن مسته‌فا، قوتابیى دكتۆرا له فه‌لسه‌فه‌ى ده‌ستوور. زانكۆى سۆران/ فاكه‌ڵتیى یاسا و زانسته سیاسییه‌كان، ئامادە کراوە و لە ماڵپەڕی پەیمانگەی میدیتریانە بۆ توێژینەوەی هەرێمایەتی بڵاو کراوەتەوە، تیایدا سەرەتا بە شێوەیەکی زانستییانە، باس لە ناساندێکی گشتی بۆ دادگا و دەستوور کراوە
توێژینەوەکە زۆر بە قووڵی رۆ چووەتە ناو بابەتە یاسایی و دەستوورییەکان و ڕۆڵی دادوەران و دادگاکان، بۆ ئەوەش چەندین پرس و تەوەری تایبەتی شڕۆڤە کردووە، دواتر هاتووەتە سەر وەرگرتنی نموونە بۆ سەلماندنی بابەتەكە و تیایدا هاتووە: ”به گه‌ڕانه‌وه بۆ ڕووداوه مێژووییه‌كانى ده‌ستووریزمى جیهانى، چه‌ندین دۆسیەى ده‌رخستنى رۆڵى سیاسیى دادگه‌ى ده‌ستوورى له ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ى قه‌یرانه سیاسى و ئابوورى و جڤاكییه‌كان ئاماده‌ییان هه‌یه
هەر لەبارەی نایاسایی بوونی چەندین بڕیاری دادگای فیدڕاڵی چەندین نموونەی هێناوەتەوە کە بریتین لە بڕیارى ژماره (25/فیدراڵى/2010)ى تایبه‌ت به مادده‌ى (76)ى ده‌ستوور، سه‌باره‌ت به (مفهوم الكتله النیابیه الاكثر عددا)، هه‌روه‌ها بڕیارى ژماره (88/فیدراڵى/2010)ى تایبه‌ت به ده‌سته سه‌ربه‌خۆكان (الهیئات المستقله) وه‌ك هه‌وڵێكى ده‌ستوورشكێنى و سه‌رپێچیكردنى پره‌نسیپى جیاكردنه‌وه‌ى ده‌سه‌ڵاته‌كان و به سیاسیكردنى دامه‌زراوه‌كانى ده‌ستووری، ئه‌م هه‌وڵانه‌ى دادگه نه‌ك هه‌ر به رۆڵى سیاسى له‌پێناو به‌رژه‌وه‌ندى و سه‌قامگیرى هه‌ژمار ناكرێن، به‌ڵكوو هه‌وڵێكن بۆ قووڵكردنه‌وه‌ى كێشه و قه‌یران و ناسه‌قامگیریى سیاسى.
هەروەها لە بەشێکی تردا ئاماژە بەوە دەکات ، یه‌كێك له‌و بڕیارانه‌ى دادگه‌ى باڵاى فیدڕاڵیى عێراق، كه بوو به جێگه‌ى مشتومڕ و دابه‌شكردنى گۆڕه‌پانى سیاسیى عێراق بۆ دوو به‌ره و ئاراسته‌ى جیاواز له ڕووى ده‌ستووریبوون و ناده‌ستووریبوون، به ئایدیۆلۆژیابوون و كه‌تنه ژێر بار و داكه‌وته‌ى سیاسى و شه‌رعییه‌تى ده‌ستوورى، بڕیارى ژماى (170/فیدراڵى/2022) دادگه‌كه بوو كه له رێكه‌وتى 25ی1ی2023 سه‌باره‌ت به ناده‌ستووریبوونى بڕیاره‌كانى ئه‌نجوومه‌نی وه‌زیرانی عێراق له ساڵانى 2021 و 2022 په‌یوه‌ندا به پێدانی 200 ملیار دیناری مانگانه به هه‌رێمى كوردستان وه‌ك پێشینه (سلفە) (قرارات تحویل الأموال) بۆ مه‌به‌ستی پێدانی مووچه‌ی فه‌رمانبه‌ران.
یەکەمیان: پاساوه یاساییه‌كانى ناده‌ستووریبوونى بڕیارى دادگه‌ى فیدراڵى
له دیدى به‌شێك له شاره‌زایانى یاسایى و ده‌ستوورى، بڕیارى دادگه ناده‌ستوورییه و سه‌‌رپێچییه له مه‌رجى به‌رژه‌وه‌ندى وه‌كوو مه‌رجێكى شێوه‌یى بۆ تۆماركردن و جووڵاندنى داواى ده‌ستوورى له‌به‌رده‌م دادگاى فیدراڵیی عێراقى، چونكه بە گوێرەی مادده‌ى (4) له یاساى دادگه‌ى باڵاى فیدراڵیی ژماره (30) ساڵى 2005ى هه‌مواركراو و ماددەی (25) و ئەو مەرجانەی كە لە ماددەی (20)ی یاسای په‌یڕه‌وى ناوه‌خۆى دادگەی فیدراڵیی ژمارە (1)ی ساڵی 2020، بەتایبەتی بڕگەی یەكەم كە تیادا هاتووە: پێویستە لە سەرەتاوە تاوەكوو كۆتایی دەرچوونی حوكمی دادگا، داواكار بەرژەوەندییەكی هەنووكەیی (حاله) و ڕاستەوخۆ (مباشره) و كاریگەر لەسەر پێگەی یاسایی و دارایی و كۆمەڵایەتیی خۆی هەبێت، بەڵام وەرگرتنی ئەم داوایە و دادبینكردن تیایدا، پێچەوانەی خودی مەرجە رێكارییەكانی دادگەی باڵای فیدراڵییه، كە لە پەیڕەوی ناوخۆی دادگەدا ده‌قى له‌سه‌ر هاتووه، به‌وه‌ى بڕیاری داوە بە پووچەڵكردنەوە و هەڵوەشاندنەوەی بڕیارەكانی ئەنجوومەنی وەزیران، بە ناردنی شایستەی دارایی لەسەر هەژماری بودجەی گشتیی ساڵەكانی 2021-2022 بۆ مەبەستی پێدانی مووچەی فەرمانبەرانى هه‌رێمى كوردستان، چونكە ئەم داوایەى ئەندامی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق، مەرجەكانی بەرژەوەندیی لە ڕووی هەنووكەیی و ڕاستەوخۆ و كاریگەریی لەسەری لەسەر پێگەی یاسایی، یاخود دارایی، یاخود كۆمەڵایەتی نایگرێتەوە، هه‌روه‌ك چۆن له چه‌ندین دۆسیە و داوای دیكه‌ى یاسایى، خودى دادگه‌ى داوا یاسایى له‌م شێوه‌ى ڕه‌تكردووەته‌وه، به‌هۆى نه‌بوونى مه‌رجى به‌رژه‌وه‌ندى.
هه‌روه‌ها دادگەی باڵای فیدراڵی لە ڕووی یاساییەوە سەرپێچییەكی دیكەی یاسا و پەیڕەوی ناوەخۆی دادگەكەی كردووە، كاتێك تانەی داوالێكراو (نوێنەری یاسایی ئەنجوومەنی وەزیران)ی تایبەت بە نەبوونی مەرجی بەرژەوەندی لە داوای داواكار (المدعی)ی پشتگوێ خستووە، تەنانەت دادگە لەم بڕیارە دوور و درێژەیدا ئاماژەی بە هۆكاری بڕیارەكە (اسباب قرار) نەكردووە و ئەوەی نەسەلماندووە كە چ پەیوەندییەك لەنێوان مەرجی بەرژەوەندی و داواى داواكاردا (المدعى) هەیە، بۆ تۆماركردنی ئەم جۆره داوایه، ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت، كە دادگە بەئەنقەست و هەبوونی زانیاری و زانین، خۆی لەم مەرجە دزیوەتەوە.
له ڕوانگه‌یه‌كى دیكه‌وه، ئاراسته‌ى دادگه له ده‌ركردنى بڕیاره‌كه‌ى له ڕووى مه‌رجى هه‌ڤڕكییه‌وه ئه‌شكالییه‌تى یاسایى له‌خۆ ده‌گرێت، چونكه ئه‌گه‌رچى بڕیاره‌كان له‌لایه‌ن ئه‌نجوومه‌نى وه‌زیرانى عێراقییه‌وه ده‌رچوێنراون، به‌ڵام زه‌ره‌رمه‌ند له‌م داوا یاساییه خودى هه‌رێمى كوردستانه، بۆیه له ڕووى مه‌رجى هه‌ڤڕكییه‌وه (خصومه)، بانگه‌شه‌ى ناته‌واویى ئه‌م مه‌رجه له داواكه‌دا به‌ڕوونى ده‌رده‌كه‌وێت.
دووەمیان: پاساوى سیاسى و رۆڵى سیاسیى دادگه‌ى فیدراڵى
ئه‌گه‌چى به‌شێك له شاره‌زایانى یاسایى نكۆڵى له تیۆرى (رۆڵى سیاسى دادوه‌رى ده‌ستوورى) ده‌كه‌ن، به‌و پێودانگه‌ى ئه‌م رۆڵه كاریگه‌ریى نه‌رێنیى له‌سه‌ر چاودێریى دادوه‌ریى جێ دێڵێت، لێ بەشێكی دیكه‌ى ده‌ستوورناسانی سەردەم له‌و بڕوایه‌دان، تیۆری نۆرماتیڤی “ڕۆڵی سیاسیی دادگەی دەستووری” لەو كاتە جێگای بایەخە و ڕەوایەتیی دەستووریی دەبێت، كاتێك ڕەهاگەرایی پەرلەمان و سەرهەڵدانی دەستگەری و كوتلەكاری لەنێو دەسەڵاتی یاساداناندا رێگر ده‌بێت له دەرچواندنی یاسایه‌كى پێویست بۆ گونجان و چارەسەركردنی قەیرانه سیاسى و ئابوورى و كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان.
رۆڵى سیاسیى دادوه‌رى دادگه‌ى ده‌ستوورى، كه پێشى ده‌گوترێت بە دادوەرییکردنی سیاسەت، یەکێکە لە دیاردە هەرە گرنگەکانی حوكمداریى کۆتایی سەدەی بیستەم و سەرەتای سەدەی بیست و یەک لە سەرانسەری جیهاندا، ئه‌م میتۆده پشت بە دادگه باڵاكانى نیشتمانى و ئامرازە دادوەرییەکان ده‌به‌ستێت، بۆ چارەسەرکردنی کێشە مۆڕاڵییه بنچینه‌ییه‌كان، پرسه‌كانى سیاسەتی گشتی و ململانێ و مشتومڕە سیاسییەکان.
ئەگەر بریارەكانی ئەنجوومەنی وەزیران لە ڕووی ناردنی شایستەی دارایی بۆ هەرێمی كوردستان سەنەدی یاساییان نەبێت، ئەوا سروشتی ناكۆكییەكە هەوڵێكی سیاسى بوو بۆ گەیشتنە رێككەوتن و شكاندن به‌سته‌ڵەكى سیاسى، به‌م جۆره‌ش رۆڵبینینی سیاسییانەی دادگەى ده‌ستوورى ئەگەرێكی دیكەی چارەسەركردنی ناكۆكییەكان دەبوو، بەتایبەتی لەو ڕووەی كە ئەم رێككەوتنەى نێوان حكوومه‌تى ناوەندی و هه‌رێم بنچینەیەك بوو بۆ پێكهێنانی حكوومەت و كرانه‌وه به ڕووى ڕێككه‌وتن و لێكتێگه‌یشتنى دیكه‌ى سیاسى، بۆیه ده‌كرا پرۆگرامی وزاری (المناهج الوزاری) وەك دیكۆمێنتێكی یاسایی باڵاتر لە یاسا و نزمتر لە دەستوور وێنا كرابا (اعلى من القانون واقل من الدستور)، بەتایبەتی لەم ڕووەی، كە لە دەقی بەندی (23)ی پەڕاوی رێككەوتنە وزارییەكەدا هاتبوو: ئەم بەڵگەنامە مۆركراوە بە پاڵپشتیی هێزە سیاسییەكان، حكوومەتی فیدراڵی و حكوومەتی هەرێمی كوردستان ڕادەسپێرن بۆ گفتوگۆ و دیالۆگ دەربارەی دۆسییەكانی نەوت و بودجە، تاوەكوو تەواوبوونى یاسای نەوت و غاز بە گوێرەی دەستوور، لە ماوەی شەش مانگدا.
سێیەمیان: بۆچی ئەم جۆرە ناكۆكییە پێویستی بە رۆڵی سیاسیی دادگەی دەستوورییە؟
ناكۆكیی دارایی هەرێمی کوردستان و بەغدا یەكێكە لە دۆسییە سیاسییە ئاڵۆزەكان و دۆسیەیەكی تەواو سیاسییە بە ئیمتیاز، وەك لەوەی دارایی و ئابووری بێ، چونكە ئەم پرسە لە دەستوور و یاسادا بە شێوەیەكی ئاڵۆز و ناڕوون ڕێك خراوە و لە رووێكی دیكەوە خودی سیستەمی فیدراڵی و دابەشكردنی دەسەڵاتەكان گرفتێكی دیكەی سیاسیی دەستوورییە، هەریەكە لە دۆسییەكانی دارایی و نەوت ملكەچ دەبن بۆ تەوافق و ڕێككەوتنی سیاسی، بەمەش باشترین بژارە خوێندندنەوە و تێگەیشتنی سیاسییانەی دادگەی دەستوورییە بۆ سروشتی ئەم پرس و ناكۆكییانە.
