لایەنی نایاسایی لە روونکردنەوەی ژووری یاسایی بزوتنەوەی گۆڕان لە سەر پرسی ریفراندۆم
عوسمان عەلی وەیسی
بزووتنەوەی گۆڕان – ژووری یاسایی، دوێنێ، بەرواری ١٧ ی ٦ی ٢٠١٧ روونکردنەوەیەکی سەبارەت بە نایاساییبونی مەرسومی هەرێمی بۆ ئەنجامدانی ریفراندۆم بڵاو کردۆتەوە، ئەم وتانەی ژووری یاسایی ب. گۆڕان، خوێندنەوەو ئاماژەی نوێ نین، دووبارەکردنەوەی هەموو ئەو چەمک و تێگەیشتنانەیە کە لە رابردوودا خراونەتە روو، لە لایەک ئاساییە، لە لایەکی تریش نائاسایی و نایاساییە جونکە تەنها بە یەک دیو تێگەیشتنیان بۆ رێسا و کارە دەستوریەکانی پەیوەست بە حوکمڕانی و ئەرکی دەسەڵاتەکان دەخەنە روو، بە گشتی ئەم سەرنج و روونکردنەوانە دەخەینەڕوو:
هەمو لایەک دەزانن کە بە هۆی شەڕی داعش و باری نالەباری کوردستان لە دوو ساڵی رابردوودا هەڵبژاردن بە گوێرەی رێکارە یاساییەکان بۆ سەرۆکی هەرێم نەکرا، هەروەک لە دیدی دەستوری هەندی لە لایەنە سیاسیەکان هاتووە لەوانەش یەکێتی و بزووتنەوەی گۆڕان، لە وانەش پڕۆژە دەستووری بزووتنەوەی گۆران کە ئەگەر بە هۆی شەڕ یان هەر بارودۆخێکی نائاسایی هەڵبژاردن نەکرا، ئەوا سەرۆکی هەرێم لە کارەکانی بەردەوام دەبێ تا هەڵبژاردن بە گوێرەی هەمان رێکار ئەنجام دەدرێ، هەر ئەمەش لە پڕۆژە دەستووردا هاتووەو، هیچ هێز و یاساناس و سیاسەتوان و مەدەنی و نامەدەنییەک راستەوخۆ و ناراستەوخۆ بە درێژایی ١٥ ساڵی مقۆ مقۆی دەستوور بچووکترین تێبینی لەسەر نەبووە.
لە ژێر رۆشنایی تێگەیشتنی سەرەوەو، عورفی دەستووری لە سیستەمی حوکمڕانی، ئەنجوومەنی شوڕا، وەک تاکە ناوەندی شرۆڤەکاری چەمکە دەستوری و یاساییەکان لە هەرێمی کوردستاندا، هەمان شرۆڤەی کردووەو، پرینسیپی بەردەوامی بۆ سەرۆکی هەرێم کردووە تا هەڵبژاردن دەکرێ، ئەمەش ئەو تێگەیشتنە راستی و چوارچێوە یاساییەیە کە ژوور و ئەم ژوور نایانەوێت بیزانن یان بیبیستن. ئەمەش وەڵام بۆ خاڵەکانی روونکردنەوەکە:
١- بزوتنەوەی گۆڕان لە دایک نەبووە کە خەڵکی کوردستان ، بەرهەمی خوێن و خەباتیان، دامەزراوە دەستوریەکانیان بنیات ناوە، بە شێوەیەکی کاتی و، بە هۆی هەڵە و لاساریەکانی هەندێ کەس و، قبوڵنەکردنیان بۆ سەروەری یاساو کاری پەرلەمانی، پەرلەمان لە سەنگەری هاونیشتمانیان و یاسا سەروەری چووە دەرەوەو، هەموو لایەنەکان لە هەوڵدان ئەم بەلاڕێدابردنە راستبەکەنەوە کە بۆی دروستکراو، ئینقیلابی پێوەکرا، هەموومان دەخوازین پەرلەمان لە سەنگەری ئاڵۆزی و پاشاگەردانی و ستەم و کودەتاوە ببێتە شوێنی راستەقینەی دەنگی هاونشیتمانیان و بە چەمکەکانی هاوکاری و بەشداری و هاوسەنگی و یەکسانی و هەماهەنگی لە گەڵ کۆی سیستەم و دەسەڵاتەکانی تر کار بکات.
٢- کاتێ کار بۆ مافی چارەنووس دەکرێ، بە ئامرازو رێوشوێنە ئاشتییەکان، ئەوا حزبەکان، ئەوانەی باوەڕیان بە میکانیزمی ئاشتییانە هەیە، لە سەری رێکدەکەون و گەلی لێ ئاگاداردەکەنەوە، ئینجا میکانیزمە یاساییەکان دەست پێدەکەن، ئەسڵ ئەوەیە کە لە سیستەمی پەرلەمانی دەسەڵاتی راپەڕاندن و پەرلەمانی هەماهەنگ دەبن و ، زۆرینەی پەرلەمانی پێشوازی لە دسەڵاتی راپەڕاندن دەکات و، نوێنەرانی گەل داوای رونکردنەوەی لێدەکەن، ئەو زۆرینەیەی کە پشتگیری و هاوکاری دەسەڵاتی راپەڕاندنە پشتیوانی خۆی نیشان دەدات، سەرۆکی هەرێم لە ٣ی ٧ ی ٢٠١٥ ئەم کارەی کردوو داوای لە پەرلەمان کرد کە کار بکات بۆ دانانی یاسای کۆمسیۆنی هەڵبژاردن و، رۆژێک بۆ راپرسی دیاری بکات، پەرلەمان کاری دووەمی نەکرد و، ئەمەش هەرگیز رێگە لەوە ناگرێ کە کارەکە سەرۆکی نیشتمان بیکات، بگرە ئەگەر پەرلەمان نارازیش بێ، رێگە لەوە ناگرێ کە دەسەڵاتێکلی فەڕمی (راپەڕاندن) ئەم کارە بکات. لە سکۆتلەندا و و لە کیبیکیش هەر دەسەڵآتی راپەراندن دەڵێت ئەمە دەکەم، حکومەت دەیکات و، پەرلەمان بە داڕشتنی یاساکە بەشداری پێدەکات، ئەگەر پەرلەمان ناڕازایش بوو، یان لە بەر هەر هۆیەک نەبوو، ئەوا دەکرێ، چونکە دوا جار گەل بڕیار دەدات و ، دەسەڵات لای گەلە و ، ئەوی تر تەنها میکانیزمە.
٣- ئەگەر بڕیار بێ لایەنە عێراقیەکان تانە لە بڕیاری ئەنجامدانی ریفراندۆم بدەن، دەکرێ و بە دڵنیاییەوە بڵێین، ئەوەندەی هەندی لایەنی کوردی پێی ناڕەحەتن، لایەنی نەیاری کوردیش هەر ئەوەندە، هەروەها ئەگەر تانە لە بڕیاری ئەنجامدانی ریفراندۆم بدرێ، لە بەرئەوە تانە نادرێ کە چ دەسەڵاتێک دەیەوێ ریفراندۆم بکات، بەڵکو لەبەر ئەوەیە کە نایانەوێ کوردستان ئەم مافە دیموکراسی و ئاشتەواییە پیادە بکات و، لەم رووەشەوە ناتوانن گرەوی یاسایی ببەنەوە، ئەگەر حوکمی هێزیش بێ، ئەوە بابەتێکی ترە، چونکە گەل بڕیار دەدات.
٤- هەموو ئەو مەرسومانەی لە لایەن دەسەڵاتی راپەڕاندنەوە دەرچوون ئەگەر لە دەرەوەی یاسابن و دژی بەرژەوەندی گەل بن، ئەوا دەکرێ دادگا ئەو بڕیارە بدات، یان پەرلەمان راستاندنیان بۆ نەکات.
٥- ناڕەزایی سەرەکی بزوتنەوەی گۆڕان خاڵی پێنجەمە کە دەڵێ (گه‌لی كوردستان له سه‌د ساڵی رابردودا دۆزێكی ره‌وای ته‌واو یاسایی هه‌بوه، كه بریتیه له بڕیاردانی چاره‌نوس وجاڕدانی سه‌ربه‌خۆیی ودروستكردنی ده‌وڵه‌ت، ته‌نانه‌ت له‌و كاتانه‌شدا كه روبه‌ڕوی گه‌وره‌ترین مه‌ترسی وتوند وتیژی بۆته‌وه، ده‌ستبه‌رداری میكانیزمه یاسایه‌كان نه‌بوه له پێناو ئه‌وه‌ی دۆزه‌كه‌ی نه‌دۆڕێنێ، بۆیه ئێستا ناكرێت به بیانوی نه‌ته‌وه‌یی هه‌ندێك كه‌س له چه‌ند پارتێكی سیاسی دور له یاساو ویستی خه‌ڵك موجازه‌فه به‌م دۆزه‌وه بكه‌ن، بێگوێدانه ئه‌و ئه‌مانه‌ته مێژوییه‌ی نه‌وه دوای نه‌وه راده‌ستی یه‌كیان كردوه، به‌كارهێنانی ئه‌م دۆزه له‌م كاته‌دا كه دۆخی ناوخۆی هه‌رێمی كوردستان به قۆناغێكی دژواردا تێپه‌ڕده‌بێت، موجازه‌فه‌یه‌كی گه‌وره‌یه به چاره‌نوسی گه‌لی كوردستانه‌وه، ته‌نها خزمه‌تی به‌رژه‌وه‌ندی كه‌سی وحیزبی ده‌كات. له‌روی یاساییه‌وه دۆزه‌كه له‌ده‌ست ئه‌ده‌ین، چونكه ئه‌گه‌ر به‌و شێوه‌یه‌ی ئێستا راپرسی بكرێت وده‌نگی پێویست به‌ده‌ستنه‌هێنێ، خه‌باتی سه‌د ساڵی رابردو به‌قوربانی ئاره‌زویه‌كی كاتی ده‌كرێت، خۆ ئه‌گه‌ر ده‌نگی پێویستیش به‌ده‌ستبهێنێ ئه‌وا روبه‌ڕوی كێشه‌ی یاسایی ودانپێدانه‌نان ده‌بێته‌وه.)، لە بنەرەتدا تێگەیشتنی بزووتنەوەی گۆڕان ئەوەیە کە پێیان وایە موجازەفەیە و نابێ ریفراندۆمی نیشتمانی بۆ سەربەخۆیی بکرێ، ئەمەش جیاوازیە گەورەکەیە و زۆرینەی دیاری حزبە کوردستانیەکان، جگە لە گۆڕان و هاو ئاوازەکەی ئەم تێگەیشتنە رەت دەکەنەوە، ئەمەش شەرعییەتی یاسایی ئەم پرس و پڕۆسەیە نەنگ ناکات.
٦- حزبەکان لە کاتی بڕیاری گشتی و پێش هاتی سیاسی و یاسایی هەماهەنگی دەکەن و، بەرپرسیارێتی وەئەستۆ دەگرن، حزب کارەکتەری سەرەکی پڕۆسەی سیاسییە، ئەدی ئێوە بە چ یاسایەک رێکەوتنی حزبی دەکەن بۆ دانانی ئەم سیستەم و لابردنی ئەوی تر، ئەگەر ریفراندۆم سەرکەوتنی بە دەست نەهێنا و گەلی کوردستان سەربەخۆیی نەویست، ئەوا دەنگی گەلە و دیارە ژێر دەستەیی دەوێ.
٧- کۆمسیۆنی باڵآی سەربەخۆی هەڵبژاردن و راپرسی، دامەزراوەی فەڕمییە بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردن و ریفراندۆم لە باشووری کوردستان، ئەم دامەزراوەیە ئەگەر لە ژێر چاودێری پەرلەماندا بێ، هەرگیز مانای ئەوە ناگەیێنێ کە فەرمانی هەڵبژاردن و راپرسی لە پەرلەمان وەربگرێ، لە بنەڕەتدا بە گوێرەی یاسا کارپێکراەوەکان ئەمە کاری پەرلەمان نییە لە دوای ٢٠٠٤ ەوە ، بەڵکو دەسەڵاتی راپەراندن ئەم ئەرکە دەکات.
٨- ئەنجامدانی ریفراندۆمی نیشتمانی و راگەیاندنی دەوڵەت و بابەتەکانی دانپێدانان، سێ بابەتی پەیوەست بەڵام تەواو جیاوازن، بە هیوای بەرچاوڕوونی هاوڕێیانمان لە ژووری یاسایی بزوتنەوەی گۆڕان.
هیوادارم کوردستانیان بۆ کوردستان بڕیار بدەن، نەک بۆ ئەم حزب و ئەوی تر، بۆ ئەم دەسەڵات و ئەوی تر.
