ئاسۆی چاكسازی لە پەروەردەوە
هێنانەوەی ئەو نموونە و سەرگوزشتە پەروەردەییانە و ئەوانەی باسی دەكەین، فلاشباكی چەند پرسێكی گرنگی كایەی پەرورەردەن لە نیشتمانەكەماندا.
بە گوتەی شارەزایەكی بواری پەروەردەیی بەناوی د.تارق ئەلسوێدان، كە خەڵكی وڵاتی سعوودیایە، دەست پێدەكەین؛ ئەو دەڵێت: “سیستەمەكانی فێركردن فێری كردین، كە داهێنان نەكەین“، لەلایەكی دیكەشەوە، لێكۆڵەرێكی دیكەی پەروەردەیی بە ناوی د.فێڵ، سەركەوتنی منداڵان لە قوتابخانەدا بەوە پێناسە دەكات، كە: “بریتییە لە زانینی ئەو بوارانەی، كە بەڕاستی تێیدا بەهرەدارن“. راستە هەر كەسێك لە شوێنێكی دنیا قسەیەكی كرد، شیاو نییە ئێمە لەسەر خۆمانی پەیڕەو بكەین و بەخۆمانی تێ بگەین، دەكرێ ژینگەی پەروەردەیی و جۆری پرس و گرفتەكان و لایەنی وێكچووی ئەو وڵاتانە لەگەڵ واقیعی خۆمان هەڤبەر بكەین و دواتر ئەوەی لە قازانجی ئێمەدایە كەڵكی لێ وەربگرین.
راوێژكارێكی حكوومەتی بەریتانیا بەناوی كین رۆبنسۆن، لە ساڵی 1997 راسپێیردرا، توێژینەوەیەك لەبارەی داهێنان و ئابووری و بواری فێركردن لەو وڵاتەدا بكات، كە ئەویش بەشێك لە سەرنجەكانی خۆی لە پەرتووکێكدا بەناوی (پیشەسازیی ئەقڵ) نووسیویەتەوە و لە پەرەگرافێكدا دەڵێت: “هۆكاری سەرەكی بۆ لەدەستدانی وزە و بەهرەكان لە كاتی فێركردندا، خۆی لە ئاستی ئەقڵیەتی ئەكادیمیدا دەبینێتەوە، كە جەختكردنەوەیە لەسەر پێشخستنی تەنیا ئەو توانایەی، كە پەیوەستە بە بوارێكی زانستیی دیاریكراو و دۆزینەوەی ژیری و كارامەییەكانی تایبەت بەو بوارە“. رۆبنسۆن لە درێژەی بیروباوەڕی خۆی لەبارەی پشتگوێخستنی بەهرە و حەزی قوتابییان هەر لەسەرەتای قۆناغەكانی فێركردن و بەدرێژایی ساڵانی خوێندن دەخاتە ڕوو و دەڵێت: “فەرامۆشكردنی ئەمە وایكرد بەهرە و وەزەیەكی بێشوماری مرۆیی لەدەست بدەین و چیتر بەرگەی كەمبایەخ سەیركردنی نەگرین“. ئەو لێرەدا مەبەستی ئەوەبوو، كە وڵاتێكی وەكوو بەریتانیا، بێ لەبەرچاوگرتنی خولیا و ئارەزووی قوتابییان و هەروەها بێ لەبەرچاوگرتنی پێویستیی كایەكان؛ قوتابییەکانی لە زانكۆ و لە پەیمانگاكاندا دەردەچوون. لەو نووسینەدا نموونەی دیكەی سروشهێن هەن، تاكوو ئێمەش وەكوو هەرێمی كوردستان، پێویستە چاوێك بە مێژووی ریفۆرمی پەروەردەیی وڵاتاندا بگێڕین و دواجار بە خۆمان بڵێین، ئاخۆ ئەوان بە ئەنجامدانی ئەو چاكسازییە پەروەردەییانە قازانجیان كرد، یانیش زیان؟ ئاخۆ ئێمەش كێشە و پرسی هاوشێوەی ئەوانمان نییە، پاڵدەرمان بێت بۆ هەڵهێنانی هەنگاوی وەها؟.
توێژینەوەكان سەلماندوویانە، كە 80%ی دەرچووانی زانكۆ لە وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا، دوای نزیكەی دە ساڵ لەو بوارانەدا كار دەكەن، كە هیچ پەیوەندییەكی بە پسپۆرییەكانیانەوە نییە. لە پەرتووكی (گەورەپیاوانی بێ قوتابخانە)دا باس لەوە كراوە و دەرەنجامی ئەوەش خراوەتە ڕوو، كە ئەو واتایانە لە خۆی دەگرێت، هەشتا لە سەدی تێچووی فێركردنی باڵای وڵاتی ئەمەریكا بێ سوود دەڕوا، هەشتا لە سەدی گەنجانی ئەمەریكا بەهرە خۆڕسكییەكانی خۆیان نازانن، دەرچووانی زانكۆكانی ئەمەریكا دە ساڵی تەمەنیان بەفیڕۆ دەدەن، بێ ئەوەی بەهرە و توانای داهێنانی خۆیان وەدەرخەن.
ئەوە من نیم، كە خەڵكی هەرێمی كوردستانم وا دەڵێم، بەڵكوو نووسەری ئەو پەرتووکەیە، كە خەڵكی عەرەبستانی سعوودیەیە و سەبارەت بەمە دەڵێت: “ئەگەر ئەوە لە وڵاتێكی زۆر پێشكەوتووی وەكوو ئەمەریكا روو بدات، ئاخۆ لە وڵاتانی زۆر دواكەوتووی وەكوو وڵاتانی عەرەبی دەبێت چ بگوزەرێت؟“.
بوونی ئەو كێشەیە وادەكات، لە هەر بوارێكی ژیان و حوكمداریدا، كادیری بەتوانا كەم بەدی بكرێن، كە عاشق بە كار و پیشەی خۆیان بن. سەرەتای سەرهەڵدانی ئەو پرسە لە پەروەردە و لە قۆناغەكانی فێركردنەوە دەست پێدەكا، بۆیە بە خەمی خۆمانی دەزانین و بانگی چارەسەركردنی دەكەین. وڵاتێكی وەكوو بەریتانیا لە چارەگی كۆتایی چەرخی بیستەمدا دركی بەو راستییە كرد و بەریتانییەكان پەلەیان كرد لە چارەسەركردنی ئەو كێشەیە، گەیشتنە ئەو راستییەی، كە پێشخستنی بواری پەروەردە و فێركردن تەنیا چارەسەری ئەفسووناوی و یەكلاكەرەوەیە. لێكۆڵەوەر و توێژەر و پەروەردەكاران پرۆگرامێکی گەشەسەندووی خوێندنیان بۆ تێكڕای قوتابخانەكانی ئەو وڵاتە دانا، بنەماكانی ئەو پرۆگرامانەی خوێندن بەشێوەیەكی سەرەكی جەختیان لە فێركردنی خوێندنەوە و نووسین دەكرد و لەبەرامبەریشدا هەموو ئەو میتۆدانەی، كە بەلایانەوە كەمبایەخ و بێسوودتر بوون؛ وەكوو (هونەر و زانستە مرۆییەكان و …هتد) لایان برد و لە ناوەڕۆكی پرۆگرامەكانیشدا جەخت كرابووەوە سەر بابەتی زانستی و تەكنۆلۆژیا، ئەویش بە مەبەستی پڕكردنەوەی پێویستی ئابووری و دروستبوونی زۆرترین زانا و پسپۆران لەو بوارانەدا، بەڵام دەرەنجامەكان بەپێی پێشبینی و چاوەڕوانیی ئەوان نەبوو، دوای دەیان ساڵ لە پەیڕەوكردنی ئەو پرۆگرامە ئاشكرا بوو، كە بەشێك لە پێگەیشتووان گرفتیان لە خوێندنەوە و نووسین و هەڵسوكەوتكردن لەگەڵ ژمارەكاندا هەیە، بەشێكیش لە ماوەی ئەو دە ساڵەدا هیچ فێر نەكراون، بەشێكیان ئەوانەی لە تەمەنی كاركردندان، هیچ بڕوانامەیەكیان نییە. هێشتاش دامەزراوەكانی وەكوو قوتابخانە و زانكۆكان پەیڕەوی سیستەمێك دەكەن، كە مامۆستاكان ئەو توانایەیان نەبێت، تاكوو وا لە قوتابی بكەن، هێزی داهێنان و بەهرەو و وزەكانیان پەرە پێ بدەن.
بە كورت و كرمانجی، لە بەریتانیا ئەوەیان بۆ دەرکەوت، كە چارەسەركردن خۆی لە (پێشخستنی فێركردن)دا نابینێتەوە، بەڵكوو دەبێ بەتەواوی بگۆڕدرێ. لەبەرئەوەی ئەو سیستەمە بۆ سەردەم و بارودۆخێك بەكەڵك دەهات، بۆ ئەو بارودۆخە نوێیە و هەڵسوكەوتكردن لەگەڵ پێشكەوتنی زانستی و مەعریفی دەبێت سیستەم و پەیڕەوێكی دیكە كاری پێ بكرێ. هەر لەبەر ئەوەیە، كۆمپانیا گەورەكان دركیان بەو راستییە كرد، كە قوتابخانە و دامەزراوە پەروەردەییەكان ناتوانن بەپێی پێویستی ئەوان دەستی كار و ئەقڵی داهێنەریان بۆ دابین بكەن، بۆیە ئەوان خۆیان زانكۆیان دروست کردن و پلەی زانستییان بە دەرچووان بەخشی و ئەوانە وەردەگیران، كە بەكەڵكی ئیشی ئەوان دەهاتن و توانای كاركردن و شارەزاییان لەو بوارەدا وەچەنگ دەكەوت، كە كۆمپانیاكە پێویستی پێی هەبوو. ئەوەبوو كۆمپانیای (مۆترۆڵا)ی ئەمەریكی دەستی بەو كارە كرد و پاشانیش لە سەرتاسەری جیهان، سەدان كۆمپانیای دیكە هەمان كاریان کرد.
لێرەدا، كە حكوومەتی هەرێمی كوردستان خەریكی جێبەجێكردنی پلانی چاكسازیكردنە لە تێكڕای كایەكان و گیرۆدەی قەیرانی دارایی و ئابووری و زۆریی ژمارەی مووچەخەرانە، كە لەتوانایدا نییە بەو داهاتەی لەبەردەستیدایە شایشتەكانیان بۆ فەراهەم بكات، ئێستا هاوشان لەگەڵ پەیڕەوكردنی چاكسازییەكان؛ هەڵهێنانی ئەو هەنگاوە زۆر پێویستە بیری لێ بكرێتەوە. لەم ڕووەوە دەپرسین، كە حكوومەت لە توانا و پلانیدا نییە چیتر دەرچووانی هەندێك بەشی كۆلیژەكان دامەزرێنێت (بە تایبەتی لە زانكۆ حكوومییەكان)، بۆچی ساڵانە ئەو هەموو قوتابییە وەربگرێت و ساڵ بۆ ساڵ دەرچووان كەڵەكە ببن و لە چاوەڕوانیی دامەزراندندا بمێننەوە؟ ئەوەی زۆر پێویستە بۆ پێكهێنانی دروستكردنی ئاسۆیەكی گەشی ئابووری بۆ هەرێمی كوردستان (بە قسەی شارەزایان و سیاسەتوانانی هەرێم) برەودانە بە كەرتی وەبەرهێنان و پیشەسازی و كشتوكاڵ و بازرگانی و گەشتیاری و زۆركردنی داهاتی هەرێم، لەگەڵ بوونی ئەو راستییەشدا، هیچ بایەخ و گرنگییەك بە خوێندنی ئەو بەشانە نابیندرێ، یانیش هەنگاوێكی وا پەیڕەو نەكراوە، كە زانیارییە سەرەتاییەكانی ئەو بوارانە بخرێنە نێو پرۆگرامەكانی خوێندن و هەر لە دەسپێكی خوێندندا قوتابی ئاشنای پیشەسازیی ئەلیكترۆنی و تەكنۆلۆژی و گەشتیاری و كشتوكاڵی ببێت و حەز و خولیای لەم ڕووەوە بۆ دروست بكرێت. ساڵانە كەمترین ژمارەی قوتابییان روو لە خوێندن لەو بەشە پیشەییانە دەكەن و زۆرترینیان لەو كۆلیژانە وەردەگیرێن، كە بەبێ دەمەزراندن ناتوانن سوود لە تواناكانیان وەرگرن.
لە بەریتانیادا، بە پەیڕەوكردنی چاكسازیكردن لە پەروەردەدا، تەنیا لە ماوەی دە ساڵدا تواندرا ژمارەی دەستی كاری داهێنەر بە رێژەی 34% بەرز ببێتەوە و لە ئەمەریكاش كایەكان بە كەسانی داهێنەر و خاوەن بیرۆكەی نوێ پڕ كرانەوە. لە هەرێمی كوردستانیش دەتواندرێ ئاوڕی جددیتر لەو كایانە بدرێتەوە، كە رۆڵیان لە پتەوكردن و دروستكردنی پایەكانی ئابووریی بەهێز دەبێت بۆ ئاییندە، بێ گومان یەكەم هەنگاویش جێبەجێكردنی پرۆگرامەكانی خوێندنی قۆناغی سەرەتاییە تاكو زانكۆ، بە دروستكردن و گەشەدانی ئارەزووی قوتابییان، تاكوو لەدواڕۆژدا هەرێمی كوردستان ببێت بە خاوەنی ئابوورییەكی بەهێز و فرە داهات.
*بەڕێوەبەری پەروەردەی خەبات.
