دژایەتی گشتپرسی یان مۆدێرنیتەی بەكۆڵۆنیكراوی كورد

بەهرۆز شوجاعی

كۆڵۆنیالیزم بە تەنیا بە داگیركردن و خاڵیكردنی مێشكی خۆجێیەكان لە فۆرم و ناوەڕۆك رازی نابێت، بەڵكو بە لۆژیكێكی فاسق دەگەڕێتەوە رابردووی گەلە بەكۆڵۆنیكراوەكە، تەحریفی دەكات، دەیشێوێنێ و لەبەینی دەبات. فرانز فانۆن، 1961

سەرەتا

بەشێك لە لیبەراڵ، ماركسیست و ئیسلامیستەكانی كوردستان بە بیانووی جیاواز دژبەریی خۆیان بۆ گشتپرسی و پرۆسەی سەربەخۆیی كوردستان راگەیاندووە. لێرەدا من بەبێ ئەوەی بچمە سەر ئایدیۆلۆژی و پەیوەندییە ناودەوڵەتییەكانی ئەم لایانە، دەمەوێ لە ڕوانگەی دەروونناسیی كۆمەڵایەتی و تیۆری پۆست كۆڵۆنیالەوە شیكردنەوەیەكی سەرەتایی لەسەر هەڵوێستی ئەم ئۆپۆزیسیۆنە دەرببڕم.

ئارگومێنتی زۆربەی ئەم رەوتانە ترس یان وەهمیانە لە دروستبوونی دەسەڵاتێكی چەوسێنەر و زۆر مەركەزی و گەندەڵ كە چاودێری و كۆنترۆڵكردنی لەلایەن بزووتنەوە سیاسییەكان و هاووڵاتیانەوە ئەستەم بێت. بەڵام ئەم ئارگومێنتە بناغەیەكی لاوازی هەیە. چونكە دەوڵەتێكی كوردی لە بەرامبەر كۆمەڵگای نێودەوڵەتی و خودی هاووڵاتیانی ئەركی حسابدانەوەی زیاتر دەبێت.

یەكەم لەبەرئەوەی حكومەتی كوردی لە باشوور سەرمایەیەكی زۆری بۆ دیموكراتیكبوون، جێگیركردنی كولتووری پێكەوەژیان و لێبوردەیی لە ئاست كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا خەرج كردووە. بەشێك لە پاڵپشتی كۆمەڵگای نێودەوڵەتی بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان هەر لەم وێناكردنەوەیە.

دووەم هاووڵاتی كوردستانی تاكێكی سیاسییە، ئەنفال و كیمیابارانی تێپەڕ كردووە و لە قۆناغی سەختی پۆلیتیزەبووندا گوزەراوە. بۆیە لە حاڵەتی سەربەخۆییدا، دەوڵەتی كوردی لەبەرامبەر ئاكتەری دەرەكی و ناوخۆیی مەجبوورە شەفافتر و كراوەتر بێت.

سێیەم، كوردستان بەشێك بووە لە عێراق و دەوڵەتی عێراق لە رۆژی دامەزرانیەوە تا ئێستا دەوڵەتی رانت (ریعی) بووە، بەتایبەتی پاش كارەساتی 1975 كۆمەڵگای كوردی بە سیاسەتی رانت بە تەواوی لەناو سیستەمێكی گەندەڵدا ئەنتەگرە كردووە. گەندەڵی لە كوردستان شتێكی نوێ نییە، میراسی حكومەتی عێراقە، رەنگە سەربەخۆیی تەنیا شانسی خۆڕزگاركردن لەم كولتوورە بێت.

كورد رێگەی فیدراڵیزمی لەگەڵ عێراق تاقی كردووەتەوە و ئەم ئەزموونە سەركەتوو نەبووە. یەكێ لە هۆیە سەرەكییەكانی سەرنەكەوتنی فیدراڵیزم لە عێراقدا نەبوونی نەریتی دیموكراسییە. ئەزموونی سیاسی لە جیهاندا سەلماندوویەتی كە پێشمەرجی سەركەوتنی فیدراڵیزم دیموكراسییە.

بە دەوڵەتێكی مەركەزی كە وەكالەتی كۆماری ئیسلامیی ئێران دەكات، دیموكراتیزەبوونی عێراق ئەستەمە. بۆیە ئەگەر دەوڵەتی مەركەزیی عێراق ئەمڕۆ نەتوانێ بە فیزیكیش كوردستان لەناو ببات، ئەو رۆژە كە هەستی كرد هاوكێشەی سەربازی رێدەدات، بۆ لەبەینبردنی دەستكەوتەكانی هەرێمی كورستان قەت دوودڵی ناكات. بەڵام لێرەدا ئەوەی بەلامەوە سەیرە هەڵوێستی كوردە مۆدێرنیستەكانە.

سایكۆلۆژیای كۆمەڵایەتی كورد لە بەرامبەر كۆڵۆنیالیزمی مەعریفی و زیهنی لێرەدا پێویستە لەسەر گوتاری ناسیۆنالیستە سەردەستەكان لە كوردستان پێداچوونەوەیەك بكرێت. بە درێژایی مێژوو، گوتاری فەرمی لە وڵاتە داگیركەرەكان – هەم لەناو نەتەوە باڵادەستەكان و هەمیش لەناو كورد- هۆشمەندییەكی ساختەی دروست كردووە.

ئەم هۆشمەندیە ساختەیە بریتییە لە خاوەنداری لە باوەڕی ساختە و ناڕاست كە لە دژی بەرژەوەندیی ئۆبژێكتیڤی كۆمەڵایەتی خودی تاكەكەسی نەتەوەی باڵادەستن و لە هەمان كاتدا بوونەتە هاندەری چەوساندنەوە و نایەكسانی لە كۆمەڵگادا. هەر بەو شێوەیەش، بەپێی ئەم پێناسەیە، گرووپ یان تاكی مەحروم و ژێردەست، واتە كوردیش بوونەتەوە خاوەنی هۆشمەندییەكی ساختە بە شێوازێكی تر. بەپێی ئەم هۆشمەندییە – خۆشیان باوەڕیان پێیەتی – ئەوان كەمترن و لەخوارترن، بۆیە لە هەرەمی كۆمەڵایەتیدا موستەحەقی پێگەیەكی موتیع و بندەستن.

لە نەستی كورداندا باوەڕێكی شاراوە بە باڵادەستی/ پێشكەوتوویی گرووپی حاكم (تورك و فارس و عەرەب) بەسەر گرووپی بندەست و خوارەوە (كورد) هەیە. ئەم باوەڕە ساختەیە رێگای داوە بۆ پەیدابوون و دروستبوونی كڵێشە و ستێریۆتایپێكی هاو رازیكەرانە. بەو شێوە كە هەردوولا، سیستەمی كۆمەڵایەتی مەوجوود – بە هەموو رێژەی نایەكسانییەوە – وەكو سیستەمێكی مەشروع و تەنانەت سروشتی قبوڵ دەكەن.

بۆیە بۆ نەتەوە حاكمەكان سروشتییە كە وڵاتەكەیان خاوەنی پێناسەیەكی توركی، فارسی یان عەرەبی بێت. چونكە، بە تەعبیری وان، ئەو وڵاتانە لە قەدیمەوە موڵكی مەورووسیان بووە. كورد و گەلانی دیكە تەنیا سەرچاوەی كێشەن، كە یان دەبێ لە بەین ببردرێن – وەكو ئەنفالی سەدام – یان لە باشترین حاڵەتدا خۆیان دەگەڵ هەلومەرجی داسەپاودا بگونجێنن و هەڵوێستی دەوڵەتی مەركەزی قبوڵ بكەن – وەكوو دەوڵەتی مالیكی و عەبادی.

كورد هەم بەبۆچوونی نەتەوە سەردەستەكان، هەمیش بەپێی بۆچوونە بەربڵاوەكەی خۆیان – كە بە سیاسەتی كۆڵۆنیالیزم بەسەریاندا سەپێنراوە – بەردەوام لە بەراورد لەگەڵ نەتەوە سەردەستەكاندا كەمزەكا، نەشیاو و پاشكەوتوو پێناسە دەكرێن. ئەم كڵێشانە پشتگیریی نەتەوە سەردەستەكان بۆ ستاتوس كو (هەلومەرجی هەنووكە) و شەرعیەتی سیستەمەكەی زیاتر دەكات. لەلای دیكەڕا كوردیش تووشی كەمبوونی هەستی خۆباوەڕی و بەختەوەریی سوبژێكتیڤ دەبن. بۆیە بۆچوونێكی دوودڵانە لەمەڕ ئەندامەتی لەناو گرووپی ئەتنی خۆیان هەڵدەبژێرن.

ئەم هۆشمەندییە ساختەیە كە كاریگەرییەكی مەزنی لەسەر دەروونناسی كورد هەبووە، بووەتە هۆی ئەوەی كە هەرچی بە ناسنامەی كوردییەوە تەداعی دەكرێت بە پاشكەوتووی بزانێت. ڕێك وەكوو گوتاری سیاسی و فەرهەنگی نەتەوە سەردەستەكان، مۆدێرنیستە كوردەكانیش سەرچاوە ناسیۆنالیستیەكانی كورد بە دواكەوتوو لە قەڵەم دەدەن. سەیر لەوەدایە ئەم مۆدێرنیستانە لەسەرەتادا هەموو بە جامانەی كوردایەتی دێنە گۆڕەپانی خەبات، بەڵام دروست بە شێوەی كەسانی وەكو زیا گوكئالپ، سلێمان نەزیف و د.شوكری محەممەد سەگبان دەبنە دوژمنی كوردایەتی. سلێمان نەزیف یەكێ لەو كەسانەی كە دەوری مەشروتیەتی عوسمانی باسی مافی كوردی دەكرد، دواتر بە سیفەتی والی مووسڵ، عەبدولسەلام بارزانی لەسێدارە دەدات. سوتفە نییە كە ئەو رەوتانەی دژایەتی ریفراندۆم دەكەن، هەموویان – تەنانەت ئیسلامیستەكان – رەوتی مۆدێرنیستن.

ئەو مۆدێرنیتەیەی كە لە چاویلكەی كولتووری نەتەوە سەردەستەكاندا بە سیستەمی پەروەردەیی خۆیانەوە كەوتووە نەستی مرۆڤی كورد. ئەم پرۆسەیە ناوێكی هەیە، مەنتیساید، یان كوشتنی مەعنەویی مرۆڤی بەكۆڵۆنیكراو. ئاسۆی مرۆڤێك كە مەنتیساید كراوە لە كولتووری نەتەوەی كۆڵۆنیالدا حەبس دەكرێت و بەم شێوەیە تووشی حەبسێكی چەمكی دەبێتەوە. لە روانگەی عەدەسەی نەتەوەی كۆلۆنیالەوە جیهان شی دەكاتەوە. سەیر نییە كە دژە رێفراندۆمەكان دروست ئەو دەستەواژانە بەكاردێنن كە حیزبە فاشیستەكەی تورك مەهەپە و فارسە شۆڤینیستەكان بۆ بارزانی و حكومەتی هەرێم بەكاریان هێناوە، لەوانە: سەرۆك عەشیرەت، حكومەتی عەشایری و …هتد، جارانیش خەباتی كورد لەپێناوی سەروەری وەكو پاشكەوتوویی لەقەڵەم دەدرا. بۆ رزگاركردنی كورد لە نەهامەتی و دواكەوتووییەكەی پێشنیاز دەكرا لەگەڵ گەلانی دراوسێ (بە تێگەیشتنی ئەوان مۆدێرن) ئاوێتە بكرێن. وەك لە سەردەمی مەشرووتیەت، ئێستاش دیكۆتۆمیەكی رادیكاڵ لە نێوان واقعیەتی كوردستان و ئەو ئەمری واقیعەی كە مۆدێرنیستە كوردەكان وێنای دەكەن دروست بووە.

سەد ساڵ پێش ئێستاش روشنبیرێكی سلێمانی واقعییەتی كوردستانی پێ دواكەوتوو بووە و دەنووسێ: “هەموو گەلانی جیهان رێگەی پێشكەوتن و فەزیلەتیان تێپەڕ كردووە، بە عەرابە، شەمەندەفەر و ئۆتۆمبێل شاڕێی گونجاویان دروست كردووە. رێگەی كورد هەر وەحشەتزارێكی رووتە و جگە لە چەند رێپێیەك هیچی تری لێ نابینرێ” (ئیسماعیل حەقی بابان، رۆژی كورد، ژ 3، ئابی 1913). لە نەستی مرۆڤی كورددا خۆڕەخنەكردن گەیشتووەتە ئاستی نەفرەت لەخۆكردن. نوخبە و بژاردەی كورد زۆر جار بە چاوی سووكایەتی تەماشای هاووڵاتیان و بەشێكی گەورەی بزووتنەوەكانی گەلەكەیان دەكەن.

مۆدێرنیتە و ئۆژێنیزمی مۆدێرنیستە كوردەكان

كۆڵۆنیالیزمی بیر و زانینی مرۆڤ لەژێر ناوی مۆدێرنیتە و ئاوەزمەندی (عەقڵانیەت) ئەنجام دراوە و نكۆڵی لە واقعییەتی خۆی كردووە و تەعبیرێكی بیانی بۆ وێناكردنی دیاردە ناوخۆییەكان بەكارهێناوە و ئەو وێنایەی وەكوو حەقیقەتی گەردوونی پێناسە كردووە.

پاش جەنگی جیهانیی یەكەم، رۆشنبیرە كوردەكان كە لە قوتابخانە كۆڵۆنیالەكانی دەوڵەتە داگیركەرەكاندا پەروەردە كرابوون، دەبوونە خاوەنی بیرۆكەی مۆدێرنیستی كۆڵۆنیال كە لە نێوان هەردوو شەڕی جیهانیدا رەوتێكی سۆسیال داروینیستی هەبوو، واتە باوەڕیان بە ئیسڵاحی نەژادی هەبوو. بۆیە زۆربەی رەوشەنبیرە كوردەكان لەم ئاراستەیەدا دێنە سەر باوەڕ بە دواكەوتوویی كورد و دروستكردنی جۆرێك مرۆڤی تازەی كورد. بەپێی ئەو باوەڕە واقیعێكی دیكە دروست دەكەن كە لەگەڵ زانینی مۆدێرنیتەی كۆڵۆنیالیی ئەوان بگونجێت.

بەڵام ئەگەر مرۆڤەكە لە ناخی كۆمەڵگای كوردیدا سەری هەڵدابێت، لەگەڵ پێوەرە مۆدێرنەكانی ئەوان ناگونجێت. ئەوان نۆرمی مۆدێرنیتەی عوسمانی، ئینگلیزی، توركی و فارسی دەكەنە پێوەری جیهانبینیی خۆیان و لەو روانگەیەوە مرۆڤی كورد هەڵدەسەنگێنن. سەیر نییە كە رۆشنبیرانی وەكو تۆفیق وەهبی، ماجید مستەفا، ئەمین زەكی بەگ، شێخ مەحموودی حەفیدیان بە دواكەوتوو دەزانی و دواتریش پشتیان تێكرد. نۆ لە 15 ئەفسەری دامەزرێنەری سوپای عێراق كورد بوون. مۆدێرنیتەی كۆلۆنیال لە ساڵانی شەستدا بووەتە هۆی پارچەبوونی پارتی دیموكراتی كورد.

ئێستاش مۆدێرنیستە كوردەكان دژایەتی سەربەخۆیی كوردستان دەكەن. ئەوان مۆدێرن و پێشكەوتوون و بزووتنەوەی سەربەخۆییخواز دواكەوتووە، چونكە وێنەی ناسیۆنالیزمی كورد كە پێشەنگی بزووتنەوەی سەربەخۆیی دەكات، لەگەڵ هۆشمەندیی مۆدێرنیتەی كۆڵۆنیالیان ناگونجێت. بەڵام ئەمە جاری یەكەم نییە ئەم ناكۆكییە كۆمەڵگای كوردی پارچە پارچە دەكات. مێژوو دووبارە دەبێتەوە، مۆدێرنیستی بە كۆڵۆنیكراوی كورد، سەروەریی كوردی هەمیشە پێ دواكەوتوو بووە.