توركیا چ كاری لە موسڵ هەیە؟
شــــوان تــاڤینگ
سەرەتا با سەرلەنوێ ناخی بابەتەكە وەبیر بهێنینەوە؛ ویلایەتی موسڵ، كە لە سەردەمی عوسمانیدا لە ساڵی 1879 پێكهێندراوە، لە شاری موسڵەوە هەتا زاخۆ، دهۆك، هەولێر، كەركووك و سلێمانی دەگرتەوە، دەبووایە بەپێی رێكەوتنی پاریس بۆ ئاشتی (1919) و رێكەوتنی سیڤەر (10ی ئابی 1920) ببێتە قەوارەیەكی نوێ بەناوی كوردستان (بەپێی بەندەكانی 62-64 لە بڕگەی سێیەم دانیشتوانی ویلایەتەكە كە لە زۆرینەی كورد پێكدەهات مافی سازدانی راپرسیی گشتییان هەبوو بۆ بڕیاردان لە چارەنووسی خۆیان)، بەڵام هێزە نێودەوڵەتییەكان بە رابەرایەتی بریتانیا لەو رێكەوتنە پاشگەزبوونەوە و دواتر ئەو رێككەوتننامەیە جێگەی خۆی بۆ رێككەوتننامەی لۆزان (24ی تەمموزی 1923) خۆشكرد، بەڵام لۆزانیش ئەو پرسەی چارە نەكرد و بریتانیا كە عێراقی داگیر كردبوو، چارەكردنی لە مۆڵەق هەڵواسی.
ئەو بابەتە ئاڵۆز و پڕكێشەیە، دواتریش چارە نەكرا و بریتانیا، بە دانی دوا مۆڵەت لە ساڵی ١٩٢٦دا بە رژێمی مستەفا كەمال ئەتاتورك، رایگەیاند ئەگەر دەستبەجێ ئەو سەربازانەی لە سەردەمی عوسمانییەوە لەو ویلایەتە ماون نەكشێنێتەوە، ئەوا بە هۆكاری شەڕی هەژمار دەكات و هەروەك روونیكردەوە ئەگەر توركیا بیەوێ سەربازەكانی بكشێنێتەوە، ئەوا وەك یارمەتییەك ئامادەیە ٥٠٠ هەزار لیرەی ئیستەرلینی (كە بۆ ئەو سەردەمە بڕێكی یەكجار زۆر بوو) بدات. بۆیە رژێمی ئەوسای توركیا، كە بە نابەدڵییەوە ملكەچی گوشاری بریتانییەكان بوو، سەرەنجام دەستبەرداری ویلایەتی موسڵ بوو. چونكە بە هۆی پێداگریی توركیاوە، لە رێككەوتنی لۆزاندا بڕیار لەسەر موسڵ نەدرابوو و بۆ بڕیاری كۆمەڵەی گەلان (نەتەوەیەكگرتووەكان) دوا خرابوو، ئەویش بڕیاری دابوو بە عێراق بدرێت كە لە ژێر داگیركاریی ئینگلیزەكاندا بوو.
توركیا كە لەگەڵ رێككەوتنی لۆزان سنوورەكانی دیاری كرابوون، ویلایەتی موسڵی بۆ عێراق بەجێ هێشتبوو و شاری هاتای (ناوچەی ئەسكەندەرونە)ش بۆ سووریا كە ساڵی ١٩٣٩ دوای ئەوەی خستیەوە سەر خاكی خۆی، بە گوتنی “ئەوەندە بۆ من بەسە”، ئاواتی بەرفراوانبوون لە ناوچەكەی تەنیا لە ئاستی هەستێكدا هێشتبووەوە. بەڵام لە زۆر كات و بۆنەی جیاوازدا توركەكان ئەو مەیل و هەستەی خۆیان نەشاردۆتەوە كە موسڵ تەنیا “خاكی عێراق” یان بەشێك لە عێراق نییە بەڵكو هێشتا گرنگییەكی مەعنەوی و سیمبۆلی لە زەین و هزری شاراوەی زۆربەی توركەكاندا هەیە. بەو پێەی موسڵ لە چوارچێوەی سنووری میساقی میللیدا، شوێنێكە كە بە “خاكی توركیا” دادەنرێت! وەك دەزانین، میساقی میللیش بڕیارێكە هێشتا برەوی هەیە؛ دوا ئەنجوومەنی عوسمانی ئەو بڕیارەی داوە و پەرلەمانی كۆمار پەسندی كردبوو.
دەگوترێت تورگوت ئۆزاڵ سەرۆكوەزیرانی ئەوكاتی توركیا ساڵی ١٩٩١، كاتێك ئەمریكا هێرشی كردە سەر عێراق، داوای وەرگرتنەوەی موسڵی كرد، لەگەڵ بوشی باوك لەم بوارەدا رێك كەوت، بۆ ئەو مەبەستە مۆڵەتی پێویست لە پەرلەمانی توركیا درا، بەڵام سوپا گوێڕایەڵ نەبوو و نەجیب تۆرومتای، سەرۆكی ئەركانی سوپای توركیا لەو كاتدا، بەم هۆیەوە دەستی لە كار كێشایەوە. هەروەك لە پاش هێرشەكانی ١١ی ئەیلولی ٢٠٠١، كاتێك هێزەكانی هاوپەیمانان بە سەركردایەتی ئەمریكا بڕیاری داگیركردنی ئەفغانستان و عێراقی دا، بولەنت ئەجەڤیت، سەرۆكوەزیرانی ئەوكاتی توركیا، گوتبووی لە زاری عیسمەت ئینۆنو بیستوویەتی كە مستەفا كەمال، وەسیەتی “وەرگرتنەوەی موسڵ”ی كردووە، بەڵام ئەو بانگەشەیە لە لایەن مێژووناسانەوە قبووڵ نەكرا. هەروەك پەرلەمانتار مەتین كوڵونك، نوێنەری ئیستانبوڵی ئاكەپە لە پەرلەمان وەبیری هێنایەوە: “لە كاتێكدا موسڵ بە گەمەی ئینگلیزەكان لە دەستمان دەردەهێندرا، پەرلەمانی توركیا لە ژێر فرمێسك نوقم ببوو. ١٠٠ ساڵ لەگەڵ داخی ئەمە ژیاین. ئیتر كاتی پێكەنینمان هاتووە…” ئەمە لە پشت پلانی شاراوەی گەمەكانی جیۆپۆلیتیك كە ماوەی ١٠٠ ساڵە لە ئارادایە. بۆیە ئەمڕۆ لە ساڵی 2016دا، رەجەب تەییب ئەردۆغانی سەرۆككۆماری توركیا شەرعیەت بە مانەوەی هێزەكانی لە ناوچەی باشیك دەدات و جارێكی دیكە دەست دەخاتە ناوەندی گەمەكانی سەر موسڵ و هەڵوێست دیاری دەكات، مێشكی بەوە سەرقاڵ دەكات كە چۆن كۆتایی بە داخێكی سەد ساڵە بهێنێت!!!
ئایا ئەردۆغان خەونی سەردەمی عوسمانی دەبینيَ؟
زۆرجار لێرە و لەوێ تۆمەتی ئەوە دەخرێتە پاڵ دەسەڵاتی ئاك پارتی بە سەركردایەتی ئەردۆغان، كە خەون بە زیندووكردنەوەی سەردەمی عوسمانی دەبینن. ئەو تۆمەتانەش لە دوای رووداوەكانی بەهاری عەرەبی و پەلهاوێشتنی توركیا بۆ زۆربەی وڵاتانی دەوروبەری تۆختر بۆوە، بەتایبەتیش لەگەڵ دەستپێكردنی قەیرانی سووریا، سیاسەتی دەرەوەی توركیاش گۆڕا. ئیتر زۆر ئەو قەوانە لێدرایەوە كە ئامانجی توركیا، حوكمكردن لە ناوچەكە و تەنانەت وەرگرتنەوەی بەشێك لەو خاكانەیە كە لە سەردەمی عوسمانیدا حوكمی بەسەردا كردوووە.
ئەگەر بەپێی پێوەری ریاڵپۆلێتیك بێت، ئەمە لەسەر زەمینەی واقیعدا كارێكی دژوارە و لە خەون و وەهمێك بەم لاوە هیچی دیكە نییە. لە كاتێكدا توركیا زیاتر لە هەوڵی دووبارە وەبەرهێنانەوەی پێوەندییەكانی سەردەمی قەڵەمڕەوی عوسمانیەكانە لەڕووی سیاسی، ئابووری، كولتووری و كۆمەڵایەتییەوە. لەم روانگەیەوە دەتوانین بڵێین كە، هاتنی چەند یەكەیەكی سوپای توركیا بەو واتایە نییە كە توركیا موسڵ كۆنتڕۆڵ دەكات و لە هەوڵی بەرفراونكردنی سنوورەكانی دایە، بەڵكو دەبێ تەنیا بارۆدۆخەكە (واتە ئەو مانایەی موسڵ بۆ توركیا هەیەتی) بزانین. دەنا لە فەلسەفەی حوكمڕانی حكومەتی ئاك پارتیدا، شتێك بە ناوی داگیركردنی وڵاتان لە رێگەی هێزی چەكدارییەوە بوونی نییە. بەڵێ نیازی نزیكبوونەوە لە تەواوی وڵاتانی جیهان و بە تایبەتی ناوچەكە لە بواری سیاسی، ئابووری و كولتووریان هەیە. وەك سیاسەتی هەڵگرتنی ڤیزا و رێككەوتنەكانی دیكە، لە پێناو هەڵگرتنی ئاستەنگەكان و ئاساییكردنەوەی پێوەندییەكانی لەگەڵ وڵاتانی جیهان. هەر بۆیە لە روانگەی ئەم لۆژیكەی ئەردۆغان، بەغدا، موسڵ، دیمەشق و حەلەب، هەر یەكەو شارێكی توركیان. هەروەك چۆن ئیستانبوڵ، ئەنقەرە، ئیزمیر و كۆنیاش، هەر یەكەو شارێكی عێراقی و سوورین. نموونەی بێهەژمار هەن كە دەسەڵاتی ئاكەپە، بەم شێوەیە لە شارە “موسڵمانەكان” دەڕوانێت. ئەگەر لێدوانەكانی ئەردۆغان، دامەزرێنەری ئاكەپە و بن عەلی یڵدرم، درێژەپێدەری بە وردی شڕۆڤە بكرێن، ئەم راستییە زۆر بە روونی دەبیندرێت. بە بڕوای منیش ئەم روانگەیە كە گرنگی بە وەدەستهێنانی دڵی خەڵكی دەدات، روانگەیەكی زۆر سەركەوتووە.
ئێستاش كاتێك لە توركەكان دەپرسن “چ كارتان لە موسڵ هەیە؟” هیچ كات پرسیارە راستەكە ناكەین: ئێران چ كاری هەیە؟ ئەمریكا چ كاری هەیە؟ بریتانیا و فڕەنسا لەوێ چ كاریان هەیە؟ ئەی داعش چ كاری هەیە؟! ئەی رووسیا لە سوریا چ كاری هەیە؟ هیچ ناپرسین؟ بە سەرنجەوە نابینین هێزەكانی هاوپەیمانان و ئەمریكییەكان كە لە نێو دڵی میزۆپۆتامیادا جێگیر بوونە، هەمان بەرژەوەندی و هەمان سیناریۆیان هەیە، بۆ هەمان پلانی هێز لێرەن؟ لەم دیمەنەدا، پێگەی رووسیا چییە؟
هەندێ لەو وڵاتانە وێڕای پشتگیری لە كرانەوەی هەرێمایەتیی ئێران، هەوڵی هاوسەنگكردنی توركیا دەدەن. كاتێك لە كردەوەی حكوومەتی عێراق كە عەوداڵی پۆستاڵی ئەمریكی و بریتانییە، لە بوونی سەربازی ئینگلیز لە بەسرە نیگەران نییە، دەنگی بۆ سەربازی ئەڵمانی و فەرەنسی لێ نایەتە دەرەوە، كەتیبەكانی قاسم سولەیمانی لەمسەر بۆ ئەوسەری عێراق جرت و فرتیانە، بەرامبەر ناردنی سەرباز لە لایەن توركیاوە بۆ موسڵ دەڕوانین، تەنیا بە وشەیەك دەڵێین “ئابڕووچوونی سیاسیی” ئەی ئەمە ئەگەر دووفاقی سیاسیی نەبێت، چییە؟!
هەروەك پێویستە ئەو پرسیارەش بوروژێنین، لەكاتێكدا توركیا لە لایەكەوە 911 كیلۆمەتر سنووری هاوبەشی لەگەڵ سووریا، نزیكەی 400 كیلۆمەتریشی لەگەڵ عێراق دا هەیە. ئایا رووسیا هیچ سنوورێكی تەماسی لەگەڵ ئەو وڵاتانە هەیە؟! پێشتر بنكەیەكی بۆ خۆی دامەزراندبوو، بەوە نەوەستا، لە باكوور، لە لازقییە، بنكەیەكی دامەزراندووە، فڕۆكە و مووشەكی لێ جێگیر كردووە و لەجیاتی داعش و گروپە توندئاژۆكان، نەیارەكانی رژێمی ئەسەد و خەڵكی مەدەنی و كوردەكانی نزیك حەلەب بۆردومان دەكەن. هەروەك ئێرانییەكانیش بە ئارەزووی خۆیان لەنێو عێراق و سووریا تەڕاتێن دەكەن و هەردوو حكومەتی بەغدا و دیمەشقیان بە دڵی خۆیان قورمیش كردووە.
بۆیە توركیاش لە موسڵە، چونكە لەدیدی توركیاوە ئاشایشی وڵاتەكەی سەرەتا بە ئارامكردنی بارودۆخی موسڵ و پشتگیری كردنی سوننەكان و بەهێزكردنی پێگە و نفوزی خۆی و دواتریش رێككەوتنێكی توندوتۆڵ لەگەڵ هەولێردا تێدەپەڕێت. هەروەك نابێ لە مانا و دەلالەتی ئەو قسەیەی سەرۆكوەزیرانی پێشووی توركیا كەم بكەینەوە، كاتێك گوتی “بۆ ئەوەی توركیا نەبێتە دراوسێی داعش، هەر جۆرە یارمەتییەك پێشكەشی هەرێمی كوردستان دەكەین و پێمانخۆشە دراوسێی هەولێر بین نەك داعش”.
لایەنێكی ئەم بابەتە، دوای پێشڤەچوونەكانی عێراق و سووریا، پێوەندیی بە كۆتایی “سیستەمی هەرێمایەتی لە دوای جەنگی جیهانیی یەكەم” و “سەرلەنوێ دابەشبوونەوە”ی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە هەیە. دەوڵەت-نەتەوەكانی ناوچەكە بە ئێران، سعودییە و توركیاشەوە، وێڕای داخران بە ناوخۆیاندا، لە كەڵەكەبوونی ئاڵۆزییەكان و رزگارنەبوون لە قەیرانە هەرێمایەتییەكان دەترسن. ئەمەش بێگومان بەكارهێنانی هێز لەگەڵ خۆی دەهێنێت. ئەو بۆشاییە جیۆپۆلێتیكەی ئەمریكا لە دوای خۆی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەجێی هێشتووە، لەو ئاستەی ئێستا پێی گەیشتووین، وەك چاڵێكی رەش، هێزە نێودەوڵەتییەكانیش بۆ نێو خۆی رادەكێشێت. بەڵام ئەمانە نابێ لە گرتنەبەری رێوشوێن تێپەڕن. چونكە نابێ بكەوێتە ئەو مەترسییەی ئێران لە سووریا، سعودییە لە یەمەن پێشتریش ئەمریكا لە عێراق تێی كەوتن. چونكە درێژەكێشانی ئەم دۆخە دەتوانێ داگیرسێنەری فتیلەی پێشڤەچوونگەلێك بێت كە توركیاش زۆر ناسەقامگیر دەكەن و بەمەش تەواوی ناوچەكە لە زەلكاوی شەڕدا دەچەقێنێت.
لایەنێكی دیكەشی، پەیوەندیی بە “كورد”ەوە هەیە. بەتایبەتی ئەو قەوارە فیدڕاڵییەی كوردەكانی سووریا لە رۆژئاوای كوردستان دروستیانكردوە، كە زیاتر لە جەمسەری ئێرانەوە نزیكن، مەترسی و نیگەرانییەكانی توركیای زیاتر كردووە. هەموو ئەمانەش گۆڕەپانی مانۆڕی توركیای لە ناوچەكە یەكجار بەرتەسك كردووە.
لەم حاڵەدا گرینگترین شت بگوترێت، ئەوەیە توركیا پێداگری لە هەنگاوگەلێك دەكات كە قەیرانی ناوچەكە ئاڵۆزتر دەكەن. ئەگەرنا داخۆ كاربەدەستانی توركیا، پێیانوایە لەگەڵ زۆركردنی ئاگری شەڕ لەگەڵ پەكەكە لە ناوخۆ و رووكردنی بەنزین بەسەر ئاگری شەڕی ناوچەكە، دەتوانن دەسەڵاتی خۆیان جێگیرتر بكەن؟
بە بۆچوونی جەنگیز چاندار رۆژنامەنووسی ناوداری توركیا، بوونی سەربازی توركیا لە نزیك موسڵ، “لۆژیك”ێكی تریشی هەیە، پێكهێنانی هاوسەنگی لە بەرامبەر ئێران كە بە شێوەیەكی كاریگەر لە عێراقدا بوونی هەیە، لە دەوروبەری حەلەب لە سووریاش لە بڵاوبوونەوەدایە و لەگەڵ رووسیا، هێزێكی ناوچەییان پێكهێناوە. هەروەها لە ئەگەری دەرهێنانی موسڵ لە دەستی داعش، بەجێنەهێشتنی دووەم شاری گەورەی عێراق كە بە ناوەندی سوننە دادەنرێت بۆ سوپای شیعەی عێراق، بەدەستهێنانی پێگەی “پشتیوانی عەرەبە سوننەكانی” لە “عێراقی دوای داعش”دا و هێشتنەوەی “هەولێری سوننە تەوەر” لە بەرامبەر بەغدا كە بە بەشێك لە “میحوەری شیعە” دادەنرێت هاوشێوەی قەتەر و سعودییە لە “گۆڕەپانی نفووزی توركیا”دا. هەرچۆنێك بێت، بە روانین لە بابەتەكە لەسەر بنەمای “جیۆپۆلێتیك” و لە چوارچێوەی پێوەری “ریاڵپۆلێتیك”دا، وێنەیەكی روونتر بەدەست دەدات.
