کەی کاتی ڕاگەیاندنی دەوڵەتە؟
بهمن کاک عبداللە
هەموو نەتەوەیەک کەخاوەنی جوگرافیایەکی دیاری کراوە و دەسڵاتی سیاسی هەیە مافی ئەوەی هەیە بڕیار لەچارەنوسی خۆی بدات. نەتەوەی کوردیش وەک یەکیک لە گەورەترین نەتەوەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەو مافەی هەبوە بەڵام داگیر کەران و زلهێزەکان لە قوناغە جیاجیاکانی میژوودا لێیان داگیر کردوە و خاکەکەیان دابەشکردوە .
ساڵی ۱٦۳۹ز بەپیی ریککەوتن نامەی زەهاو، لەنیوان هەردوو ئیمپراتوریەتی صەفەوی و عوسمانی، خاکی کوردستا دابەشکرا بۆ دووبەش. دواتریش لەنیوان به‌ریتانیا و فەرەنسا و روسیا، ساڵی ۱۹۱٦ز بەپێی رێککەوتنی سایکس بیکۆ سازانۆڤ کوردستانی ژیر دەسەلاتی عوسمانی کرا بەسێ بەش. بەم جۆرە خاکی کوردستان کرایە چوار بەش و لەدوای جەنگی جیهانی یەکەم ەوە مافی بریاردان لەچارەنوسی خۆی لە کورد سەنرایەوەو هەربەشیکی خرایە سەر هەریەک لە ووڵاتانی عێراق و ئێران و تورکیا و سوریا.
نەتەوەی کورد لەهەرچوار پارچەی کوردستان، خاوەنی دەیان بزوتنەوە و ڕاپەرین و جوڵانەوەی سیاسی بووە دژی داگیرکەران بۆ بەدەست هینانی مافەکانی خۆی. هەر لەو پێناوەش دا دەیان پارت و ڕیکخراو و کۆمەڵەی سیاسی دامەزراندوە .
دەمەوی بچمەسەر ئەسلی مەسەلەکە، گەلی کورد لەکوردستانی باشور خاوەنی چەندین شوڕش و ڕاپەرین و جوڵانەوە بوە بۆ بەدەست هینانی مافەکانی تا ڕاپەڕینی بەهاری ساڵی ۱۹۹۱ز و ڕزگار کردنی تەواوی خاکی کوردستان. پاشان کۆڕەو و دواتر گەڕانەوە و دیاری کردنی هێڵی ۳٦ ی دژەفرین لەلایەن نەتەوە یەکگرتوەکان، وەک ناوچەیەکی ئارام بۆ مانەوەی گەلی کورد لە باشوور. دواتر هەڵبژاردنی پەرلەمان و دامەزراندنی حکومەت، تاگەیشتن بەساڵی ۲٠٠۳ و روخانی ڕژیمی سەدام و دووبارە بنیات نانەوەی عێراق لەسەر بنەمای فیدرالی و یەکگرتنی ئارەزوو مەندانە، تادەگاتە ئەمڕۆ .
زۆر جار گوێمان لەزۆر سیاسی و حزب و کەسایەتی کورد بوە، لەساڵانی پیش هاتنی داعش گوتوویانە کورد دەرفەتی زۆر باشی هاتوەتە پێش بۆ دامەزراندنی دەوڵەت. بەڵام سەرکردایەتی سیاسی کورد ئەو دەرفەتانەیان لەدەست داوە و دەوڵەتیان دروست نەکردوە، هەمووشیان باسی ساڵی ۱۹۹۱ی ڕاپەڕین و ۲٠٠۳ی روخانی سەدام یان دەکرد .
ئەوەی جێی سەرسوڕمانی من و زۆریك لەو کەسانەیە کەلە سیاسەت دەگەن ئەوەیە، هەمان ئەو خەڵک و سیاسی و حزبانە ئیستا دەڵێن کاتی دەوڵەتی کوردی نیە!! بۆیە بەپێویستم زانی بەگویرەی توانا بەراوردێک لە نیوان ۱۹۹۱ و ۲٠٠۳ و ئیستادا بکەم بۆ خوینەر .
پێداویستیەکانی دەوڵەت بریتین لە (گەل، خاك، دەسەڵاتی سیاسی، دان پێدانان( بنەماکانی دروستکردنی دەوڵەتیش بریتین لە (ئابوری سەربەخۆ واتە ئیکتفای زاتی خۆت هەبیت، هێزێکی چەکداری بەهێز، حکومەت و پەیوەندی دبلۆماسی و سیاسی و ئابوری، پشتیوانی نیودەوڵەتی) بابزانین ئیمە ئەمنەمان لەچ سەردەمیک هەبوە؟؟
لەساڵی ۱۹۹۱ لە ئەنجامی شەڕی هاوپەیمانان دژی عیراق بۆدەرکردنی لە کۆیت، گەلی کوردستان بەهاوکاری بەرەی کوردستانی ڕاپەرین و لەماوەی ۱٦ ڕۆژدا لە ۳/٥ تا ۳/۲۱ سەرجەم خاکی کوردستان ئازاد کرا. بەڵام ئەمە تا دەڕۆژ درێژەی کێشاو لە ۳/۳۱ ساڵی ۱۹۹۱ هاوپەیمانەکان گڵۆپی سەوزیان بۆ سەدام پیکرد و بەهیز گەرایەوە کوردستان. بەڵام گەلی کوردستان هەموو چوونە سەر سنورەکان و دواتر بەهەوڵی فەرەنسا و تورکیا لە نەتەوە یەکگرتوەکان بڕیاری ٦۸۸ دەرچوو بۆ دیاری کردنی ناوچەیەکی ئارام و پاریزراو لەسەرووی هیڵی ۳٦ بۆ کوردی باشوور. کەواتە ئیمە ئەوکات لە پێداویستیەکانی دەوڵەت تەنها گەل مان هەبوو، نەخاکی تەواو مان هەبوو، نەدەسەلاتی سیاسی، نەدانپینانی دەوڵەتانیش. هەروەها لەبنەماکانی دەوڵەتیش هیچمان نەبوو، نەئابوری سەربەخۆ، نە هیزی پرچەک و نەپەیوەندی سیاسی و دبلۆماسی و بازرگانی، تورکیا و ئیران و سوریا و عیراق دژمان بوون .
ساڵی ۲٠٠۳ کە سەدام رووخا، کورد خاکی خۆی ئازاد کردەوە. واتە بوو بەخاوەن جوگرافیای خۆی. دەسەڵاتی سیاسیشی هەبوو وەک حکومەت و پەرلەمانی فیدراڵی. بەڵام دانپێدانراو نەبوو لەلایەن عیراق و ووڵاتانی دراوسی و جیهانیش، دانپیانانی نێودەوڵەتیشمان نەبوو. هەرچی بنەماکانی دەوڵەتیشە، ئابووری سەربەخۆمان نەبو، خاوەنی هیچ داهاتیکی ئابووری بەهێز نەبووین، هێزی پیشمەرگەمان هەبوو بەڵام پڕ چەک نەبوون و لەلیستی تیروری ئەمریکا بوون، پەیوەندی دبلۆماسی و سیاسیشمان نەبوو، تەنانەت ئەمریکیەکانیش سەرەتا دژی حکومەتی هەریم و فیدراڵی و ئاڵای کوردستان بوون. دەوڵەتانی ئێران و تورکیا و سوریا دژی کیانەکەشمان بوون نەک دەوڵەت، کەواتە ئەوکاتیش ئیمە نەمان دەتوانی دەوڵەت راگەیەنین .
ئەی ئیستا چیمان هەیە؟؟ پێداویستی دەوڵەت خاکمان هەیە، دەسەڵاتی سیاسی سەرۆکایەتی هەرێم و حکومەت و پەرلەمان مان هەیە و عیراق و دەوڵەتانی دراوسێ و جیهانیش دانیان پیداناوە. گەل هەیە، دان پیدانان دەکەویتە دوای راگەیاندنی بەڵام لە ئیستاوە زیاد لە ۲٠ دەوڵەت ئامادەن دانی پێدابنین. بنەماکانی دەوڵەت لەساڵی ۲٠۱٤ ەوە بەغداد بوجەی بریوین، لەسالی ۲٠۱٥ وە بەفەرمی نەوتی خۆمان ناردوەتە دەرەوە و عقدی ٥٠ ساڵی هەناردەکردنمان لەگەڵ دەوڵەتی تورکیا ئیمزاکردوە. کەم و زۆر داهاتی خۆمان دابین دەکەین، خاوەنی مەسفای خۆمان و نەوتی سپی و به‌نزین و گازوایل و کارەباو ئاوی خۆمانین، هێزی پڕچەک و بەهێزمان هەیە و لە لیستی تیرۆر دەرکراوە، لەگەورەترین هاوپەیمانی نیودەوڵەتین دژی داعش. پەیوەندی دبلۆماسی زور بەهێزمان هەیە زیاتر لە ۳۲ قونسوڵیەت و نوێنەرایەتی ووڵاتان لەهەولێرن بە پێنج ئەندامە هەمیشەییەکەی ئەنجومەنی ئاسایشەوە. سەرۆکی هەرێم لە پایتەختی ووڵاتان و کۆڕ و کۆڕبەندە ئابووری و سیاسیەکانی دونیا وەک سەرۆکی دەوڵەت پیشوازی لی دەکریت. سەرۆک و وەزیرانی دەرەوەی ووڵاتانی جیهان کەسەردانی بغداد دەکەن سەردانی هەولێریش دەکەن. دۆخی ناوچەکە زۆر گۆڕاوە و داعش سنوورەکانی سایکس بیکۆی سریەوە، سوریا نەماوە عێراق تەنها لەناوچه‌ی سەوزی بغداد حکومەتە. تورکیا لەپیشوازی سەروک دا ئاڵای کوردستان دادەنێ و عقدی سەربەخۆی نەوتت لەگەڵ ئیمزا دەکات. کۆمپانیا زەبەلاحەکانی نەوت لە دونیا ئیستا لە کوردستانن، کەکاریگەری زۆر گەورەیان لەسەر سیاسەتی ووڵاتەکانیان هەیە، وەک (ئیکسون موبیلی ئەمریکی، گاس پرۆمی ڕوسی، شیڤرۆنی بریتانی، تۆتاڵی فەرەنسی) و دەیان کۆمپانیایی تر. ئێستا ئێمە دەوڵەتین، تەنها ڕاگەیاندن و دانپێدانانی ماوە. هەمووشتمان سەربەخۆ و جیایە لە عیراق، خاک و دەسەلاتی سیاسی ئابوری، پەیوەندی دبلۆماسی و بازرگانی هێزی سەربازی و هەناردەکردنی نەوت .
ئیدی تۆی خوێنەر بڕیار بدە کەی کاتی راگەیاندنی دەوڵەتە؟؟
